Toklu Dede Mescidi

Toklu Dede Mescidi, İstanbul'da bir Osmanlı camisiydi. Bina aslen adanmışlığı bilinmeyen bir Bizans Doğu Ortodoks kilisesiydi. 1929'da neredeyse tamamen yıkıldı.

Lokasyonu

Yapı, İstanbul'un Fatih ilçesinde, Ayvansaray mahallesinde bulunuyordu. Yapının geriye kalan tek kısmı (güney duvarı), Surlarla çevrili şehrin birkaç metre içinde, Haliç kıyısına kısa bir mesafede, Blachernae duvarı ile Haliç surlarının büyük ölçüde yıkıldığı yer arasındaki kavşakta, Toklu İbrahim Dede sokağında bulunan modern bir ev ile çevrilidir.

Bizans Çağı

Konstantinopolis'in altıncı tepesinin kuzey eteğinde, Blachernae mahallesinin bir parçası olan ta Karianou mahallesinde inşa edilen bu yapının kökeni belirsizdir. Küçük tapınak Herakleios Surunun iç tarafında, Haliç Surları'nın şimdi yıkılmış Küçük Ayvansaray Kapısı'nın (Grekçe: Koiliomene Kapısı) 100 m'den daha az batısında ve Blakherna Kapısı'nın doğusunda yer almaktadır. Kilise (yakındaki Atik Mustafa Paşa Camii ile ortak olarak, aynı zamanda bir Bizans kilisesi) Blachernae Sarayı'nın Aziz Thekla Kilisesi ile özdeşleştirilmiştir (Grekçe: Άγία Θέκλα τοῦ Παλατίου τῶν Βλαχερνών, Hagia Thekla tou Palatiou tōn Vlakhernōn).

Ancak bina, Blachernae Sarayı'ndan çok uzaktadır, bu nedenle sadece ismin benzerliğine dayanan kimlik bu bilgi tarafından reddedilmelidir. Stilistik olarak kilise Komnenos dönemine (11. yüzyılın ortası / ikinci yarısı) aittir. 14. yüzyılın başlarında (Palaiologos döneminde) kilise küçük mimari değişikliklere uğradı ve fresk dekorasyonu yenilendi.

Osmanlı ve Türk Çağı

1453'te Konstantinopolis'in Osmanlılara düşmesinden sonra, 15. yüzyıl sonu ile 16. yüzyıl başı arasında kilise, Fatih Sultan Mehmed'in eski bir askeri olan Toklu İbrahim Dede tarafından mescide dönüştürüldü. Yakındaki Ebû Șeybet ül Hudrî türbesi, Peygamberimizin arkadaşı olan daha ünlü Ebû Eyyûb el-Ensari (Muhammed'in sancağı) gibi. Her ikisi de Konstantinopolis'in ilk Arap kuşatması sırasında öldü ve Herakleios duvarının dışına gömüldü. Ebû Șeybet ül Hudrî türbesi şimdi Herakleios Duvarı ile V.Leon'nun Duvarı arasındaki surlarda yer almaktadır.

1929'da binanın sahibi, binanın sadece güney duvarını ve apsisini bırakarak neredeyse tamamen yıktı. Yıkımla birlikte 1890'dan beri varlığı bilinen resimler yeniden gün yüzüne çıktı. Kalıntıların ilk yüzey araştırması 1954'te gerçekleştirildi. 2012 yılı itibarıyla sadece ayakta kalan güney duvarı, yeni bir bina içine alınmış ve bir zamanlar bulunduğu yolun adı da bu yapıyı hatırlatmaktadır.

Açıklama

Bina, dış cepheleri 14.2 m ve 6.7 m uzunluğunda olmak üzere dikdörtgen planlıdır. Kare planlı tek nef, beşik tonozla örtülmüş ve ortasından yaklaşık 4 m çapında bir kubbe ile örtülmüştür. Bu, köşeli ayaklarla taşınan kemerlerle desteklenmiştir. Nefin önünde bir eksonarteks bulunur ve bir bema ve içten ve dıştan sığ nişlerle süslenmiş poligonal bir apsisle Doğu'ya doğru son bulur. Yapının planı küçültülmüş olarak Kariye Kilisesi'nin planına benzer. Yapının tuğla işi, sıra sıra kırmızı tuğlalarla değişen sıra sıra beyaz taşlardan oluşuyordu. Dış duvar yarım sütunlarla ve üzeri kemerlerle örtülmüş lesenler ile bölünmüştür. Kilise, bazıları madalyonlarla çerçevelenmiş; Eleuterus, Abercius, Polikarp, Spiridon, Prokopius ve Niketas'ın resimleri de dahil olmak üzere 14. yüzyıldan kalma fresklerle dekore edilmiştir. Sunağın üzerindeki beşik tonoz, İsa'nın Doğuşu'nu temsil eden bir fresk ile süslenmiştir.

Kaynakça

La Géographie Ecclésiastique de l'Empire Byzantin. 1. Part: Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique. 3rd Vol. : Les Églises et les Monastères (Fransızca). Paris: Institut Français d'Etudes Byzantines. 1953.
Istanbul. Petite Guide a travers les Monuments Byzantins et Turcs (Fransızca). İstanbul: Istanbul Matbaası. 1955.
A Guide to Istanbul. İstanbul: Istanbul Kitaplığı. 1976. OCLC 3849706.
Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn d. 17 Jh (Almanca). Tübingen: Wasmuth. 1977. ISBN 9783803010223.
Architettura paleocristiana e bizantina (İtalyanca). Torino: Einaudi. 1986. ISBN 88-06-59261-0.
The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul. Washington D.C.: Dumbarton Oaks. 1987. ISBN 0-88402-165-3.