Vedat Örfi Bengü

Vedat Örfi Bengü ya da Vedat Urfi (14 Ekim 1900, İstanbul - 25 Mayıs 1953, İstanbul), Türk film yönetmeni, oyuncu, yazar..

Türk ve Mısır sinemasında şark melodram ekolünün kurucusu sayılır. Mısır'da, Fransa'da ve Türkiye'de filmler çekmiş, oyunculuk yapmış; tiyatro oyunları, senaryolar, popüler romanlar yazmış çok yönlü bir sanat adamıdır.

Hayatı

1900 yılında İstanbul'un Erenköy semtinde doğdu. Annesi sadrazam Halil Rıfat Paşa'nın kızı Güzide Hanım, babası Viyana elçisi Ali Paşa'nın oğlu, II. Abdülhamid’in yaveri Mehmet Ali Paşa'dır. Soyadı Kanunu öncesinde bütün aile Urfi lakabını kullanmaktaydı, Vedat Urfi, Soyadı Kanunu ile Bengü soyadını almış, Urfi adını "Örfi" olarak soyadından önce kullanmayı sürdürmüştür.

Vedat Örfi Bengü, Saint Joseph Lisesi'ni bitirdi. Sanat hayatına tiyatro oyunları yazarak başladı;1917'de yazdığı Bir Af Bir Yemin adlı oyun göçmenler yararına oynandı. Çok sayıda roman, roman çevirisi, uyarlama ve telif polisiye yazdı. 1920’de yazdığı Karanlıklar Padişahı adlı eser, Türkçe yazılmış ilk telif Sherlock Holmes öyküsüdür.

1921 yılında Piraye Hanım ile evlendi, 1932 yılında boşanma ile sonuçlanan bu evlilikten Suzan ve Memet Fuat adlı iki çocuğu olmuştur.

Örfi, Türkiye'de Cumhuriyet döneminin ilk sinema dergisi olarak 1923 yılında Türkçe-Fransızca olarak çıkan haftalık Sinema Postası'nın (Le Courrier du Cinema) ve ilk sayısı 1924 sonunda çıkan haftalık Türke-Fransızca Opera Sine (Opera Cine) mecmuasının başyazarlığını yaptı. Sinema Postası için oluşturduğu, film konularının birkaç sayıda uzun uzadıya anlatıldığı "sinema romanları" uygulaması, diğer sinema dergileri tarafından da örnek alındı.

Aile faciası türünde romanlar ve tiyatro eserleri yazdı, çeviriler yaptı. 1924 yılında Vefaen Ferağ adlı oyunu Darülbedayi'de sahnelendi. Yazop bestelediği Balo Kaçakları Opereti, Kadıköy'deki Şehbal Tiyatrosu'nda sahnelendi.

1924’te Fransız oyuncu Blanche Montel’in davetiyle Paris’e gitti. Onunla bazı filmlerde rol aldı;Malum Aşk adlı filmde başrolü üstlendi.

1925'te İstanbul'a geldi. Kimi kaynaklara göre o sırada çekimleri İstanbul'da yapılmakta olan Yakub’un Kuyusu (1925) filminde oynayan ABD'li Betty Blythe ile tanıştı ve onula peşinde ülkeden ayrıldı; kimilerine göre ise piyanistliğe karar verip, bir kemancı, bir de kadın şarkıcı ile üçlü bir grup oluşturarak Paris’e, alaturka konserler vermeye gitti; ancak müzikte gelecek görmeyip kısa süre sonra sinema alanına yöneldi.

1926'da Mısır'a geçerek çeşitli konularda Fransızca yazılar yayımladı, sanat çevresi ile tanıştı ve bir film çekmek için yapımcılarla tanıştı. İslam peygamberi Muhammed'in hayatını konu alan bir film çekme girişimi ülkede tartışmalara yol açtı; bu tartışmalar sırasında Bengü tutuklanıp sorgulandı; elçiliğin girişimleri ile serbest bırakıldı.

Film projesin gerçekleştiremeyerek İstanbul’a dönen Vedat Örfi Bengü, bir yıl kadar sonra film çekmek için aldığı davet üzerine Mısır’a dönü. Yusuf Vehbi Tiyatro Topluluğu'nun yıldızı Azize Emir ve eşi Ahmet el Şerei’nin kurduğu "Isis Film Corporation" adındaki film şirketinin sanat yönetmeni olarak 1927'de uzun metrajlı bir film çekmeye başladı. O vakte kadar Mısır'da pek çok kısa film çekilmişti ancak Vedaf Örfi Bengü'nün çekimlerine başladığı Leyla adlı film, Mısır sermayesiyle Mısır’da çekilen ilk uzun metrajlı film olarak kabul edilir ve Vedaf Örfi Bengü, kimi kaynaklarda "Mısır sinemasını kuran Türk" olarak anılır. Leyla filmi, Allah'ın Çağrısı adıyla çekilmeye başlamış, Leyla rolünü Azize Emir, Leyla'nın aşık olduğu turist rehberi Ahmet'i ise Vedat Urfi canlandırmıştı. Ancak film çekimleri henüz tamamlanmadan yaşanan bir anlaşmazlık sonucu çekimleri Istefan Rosti tamamlamış, pek çok sahne yeniden çekilmiş ve filmin adı Leyla olarak değişmiştir.

Bengü, 1928'de Mısır'da oyuncu olarak Piramitlerde Facia filminde rol aldı. Ardından çektiği Mısır Seması Altında ve Adak filmleri gösterime girmedi. Senaryosunu da yazdığı ve Ahmed Galal’le birlikte çektiği Çöl Güzeli (1929) filmi ile başarıyı yakaladı. Bu film 1929 Şam Sanayi Fuarı'nda üstün başarı ödülü aldı. Bir dansöze aşık olan iki gencin öyküsünü anlatan Hayatın Cilvesi /Kahire Geceleri (1929) adlı filmi ise gösterime girmeden yasaklandı.

Bengü, 1930'ların başında İstanbul'a döndü. Film çalışmalarını sürdürmek isteyen Bengü'nün 1932'de çektiği Yeşil Bursa adlı belgesel film, sinemalarda gösterildi. 1940'lı yılların başına kadar çeşitli illerdeki halkevlerinde yöneticilik yaptı. 1931'de, Atıf Kaptan ile ortaklaşa bir tiyatro topluluğu kurdu. Film Yıldızları adlı bu toplulukla Anadolu'yu gezip çeşitli oyunlar sergilediler. 1938'de Kanun Adamı ve Casus adlı oyunları Halkevlerinde sahnelendi.

1939-1945 arasında popüler romanlar yazdı. Romanlarının bir kısmını da daha önce tiyatro olarak sahnelenen oyunlarından meydana getirdi. -Lord Lister, Kahire Batakhanelerinde adlı polisiye romanları en önemli eserleridir. 1945'te Bengü Yayınları'nı kurdu. Fransız polisiye yazarı Gaston Leroux’dan altı roman çevirisi yaptı.

1947'de annesinden kalan miras sayesinde yeniden film piyasasına oyuncu ve yönetmen olarak döndü, 1953'e kadar 31 film çevirdi. Lütfi Ö. Akad'ın Vurun Kahpeye adlı filminde oyuncu olarak başarılı oldu. 1950'de Ülkü Film'i kurdu ve yapımcılığa da başladı. 25 Mayıs 1953 tarihinde İstanbul’da öldü.

Filmografisi

Film sayısı:21

Eserleri

Oyun

• Bir Af Bir Yemin (1917)
• Balo Kaçakları Opereti (1925)
• Kanun Adamı (1938)
• Bir Doktorun Ödevi (1939)
• Beyaz Baykuş (1940)
• Zavallı Necdet (1951)
• Hasta, Vicdan Hakkı.

Roman

• Bir Yuva Böyle Yıkıldı (1943)
• Akdeniz İncisi (1944)
• Varşova Yanarken (1945)
• Kahire Batakhanelerinde (1946)
• Genç Bir Kızın Çilesi(1944)
• Seni Beklerken (1944), Ökse(1943)
• Çıldıran Adam (1944)
• Solan Gönüller (1944)
• Londra'daki Kan İzleri (1944)
• Kuduran Canavarlar (1944)
• İskelet Yüzdeki Damga (1945)
• Ceymis Peen'in Zaferi (1945)

Çeviri

• Rus İhtilâlleri Arasında (1944)
• Sarı Odanın Esrarı (1944)
• Siyahlı Kadın (1944)
• Perili Koltuk (1945)
• Krup Fabrikalarında Bir Fransız Casus (1945)
• Kızıl Gemi

Dış bağlantılar

• IMDb'de Vedat Örfi Bengü
• SinemaTürk'te Vedat Örfi Bengü
• Erhan Gürpınar, Vedat Örfi Bengü’nün Çıldıran Adam Romanında Sosyete 26 Mayıs 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2017.

Kaynakça

1. Çıldıran Baba
2. Ateşten Gömlek (film, 1950)
3. Bir Fırtına Gecesi
4. Çıldıran Kadın
5. Soysuz (film, 1950)
6. Akıncılar (film, 1948)
7. Bağdagül
8. Cem Sultan (film, 1951)
9. Kılıbıklar
10. Harman Sonu Dönüşü
11. Sakarya Marşı
12. Canavar (film, 1948)
13. Estergon Kalesi (film, 1950)
14. Kapanan Gözler
15. Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası
16. Beyoğlu Güzeli
17. Harman Sonu
18. Estergon Kalesi (anlam ayrımı)
19. Allah Kerim
20. Harman Sonu (film, 1946)