Şerê Hizbullaha Kurdistanê û Tirkiyeyê

Şerê Hizbullaha Kurdistanê û Tirkiyeyê şerekî di navbera Hizbullaha Kurdistanê û Tirkiyeyê di salên 1980î û 2000î de bû ku ev heyam bi kuştin, pevçûnên çekdarî, revandin û êrîşên din ve tê zanîn. Şer bi damezrandina Hizbullahê ji aliyê Hüseyin Velioğlu ve dest pê kir û bi pêşengiya Velioğlu heta kuştina wî ji aliyê polîsên Tirkiyeyê ve di sala 2000an de berdewam kir. Piştre Îsa Altsoy ji 2001ê heta çekberdana rêxistinê di 2002an de pêşengiya rêxistinê kir. Car caran êrîşên Tirkiyeyê ên li dijî Hizbullahê berdewam kiriye.

Paşperdeh

Hizbullahê, Tirkiye wek dewleteke zordar û dijminê Îslamê dinirxand û PKKyê jî wek tehdîd dinirxand. Hizbullahê îdia dikir ku ew yekane nûnerê kurdan li Tirkiyeyê ne û dibêjin PKK ne rewa ye. PKK jî li hember wan heman helwestê digire. Endamên Hizbullahê qebûl nekirin ku PKK bi navê "Partiya Karkerên Kurdistanê" were naskirin û tenê "Partiya Kafirên Kurdistanê" bi kar anîn. Di manîfestoya Hizbullahê de, ku Hüseyin Velioğlu nivîsandibû, armanca fermî ya komê serxwebûna Kurdistanê bû.

Têkiliyên bi PKKê re

Hizbullahê di destpêka xwe de nexwest şerê PKKê bike û carinan jî hewla aştiyê bi PKKê re dabû, lê bi ser neketibû. Wan şandek şandibû seredana Geliyê Beqaa (başûrê Libnan) ji bo aştiyê û gotûbêjkirina hevkariyên paşerojê bi PKKê re, lê ew di 17ê gulana 1991ê de hatin sekinandin piştî PKKê, bêyî tehrîkkirinê, dê û bavê endamekî Hizbullahê yê payebilind li Şirnexê kuşt. Di merasîma cenaze de Hizbullahê li dijî PKKê şer ragihand û endamê Hizbullahê Muhammed Ata di 3ê kanûna pêşîn a 1991ê de efserekî herêmî yê PKKê bi navê Mixail Bayro û parêzvanên wî kuştin. Piştre Ata di pevçûnên bi hêzên Tirkiyeyê de hat kuştin. Pevçûnên di navbera PKK û Hizbullahê de heta 1995an berdewam bûn. Di netîceyê de nêzîkî 500 şervanên PKKyê jiyana xwe ji dest dan û di derdora 200 de şervanên Hizbullahê jiyana xwe ji dest dan. Piştî sala 1995an, tevî ku ti peymana fermî hebin û dijmin bimînin, Hizbullah û PKKê her du jî dest ji hedefgirtina hev berdan û bi tevahî bala xwe dan şerê li dijî Tirkiyeyê.

Di salên 1990î de Hizbullahê gelek caran digot ku ew naxwaze şerê PKKê bike û nakokiyên di navbera wan de tenê zirarê dide kurdan, di heman demê de bi kêrî Tirkiyeyê û dewleta kûr (hikûmeta tirk) tê. Herwiha Hizbullahê îdia dikir ku PKK dixwaze bibe hêza yekaneyê Kurdistan, û yê ku şer daye destpêkirin e.

Li gorî Tirkiyeyê, PKK û Hizbullahê di 1998an de agirbesteke fermî û bi temamî bi bandor pêk anîn û hêdî hêdî pêwendiyên wan pêş ve çûn û rê li ber hevkariya paşerojê vekir. Ji ber vê yekê Hüseyin Velioğlu piştî Abdullah Öcalan bû kesê li Tirkiyeyê herî sûcdar.

Di sala 2013'an de li Zanîngeha Dîcleyê alîgirên Hizbullahê û alîgirên PKK'ê ji ber belavokên provokatîf hatin belavkirin 3 rojan pevçûn derketibûn. Serokê Giştî yê Partiya Doza Azadî Huseyîn Yilmaz, Tirkên bi teşwîqê di navbera her du aliyan de sûcdar kir û got, "Bi qest tê xwestin ku nakokiya PKK-Hizbullahê çêbibe." Yilmaz îdia kir ku Partiya Doza Azadî piştgirî da Proseya Aştiyê ya salên 2013-2015an û diyar kir ku agirbesta mayînde ya PKK û Hîzbullahê ji bo wan girîngtir e. Siyasetmedarê HDP'ê Altan Tan jî piştgirî da vê û got, "Divê bi her awayî pêşî li şerê PKK-Hizbullahê bê girtin. Kesên bi israr vê dixwazin hene." Tan her wiha xwest rageşiya di navbera alîgirên Partiya Doza Azadî û HDP'ê de bi dawî bibe.

Di dawiya sala 2014an de li Amedê alîgirên PKKê û alîgirên Hizbullahê bi hev ketin û di encamê de 10 kes mirin. Hizbullahê daxuyaniyek da û wiha got: "Bi navê Xwedê, me gelek caran ji raya giştî re ragihandiye ku em bi PKK'ê re şer û pevçûnê naxwazin, em ne parêzvanê vê pevçûnê, û gelê me yê Misliman ji ber vê yekê zirareke mezin dîtiye. Lê tevî vê siyasetê jî di navbera me de şer derket, di encama ajaweya PKK’ê de rêyeke din ji me re nehişt, çawa ku PKK destpêkerê vê pevçûnê ye, yên ku ev şer bi kar anîne. û bû sedem ku belav bibe û zirarê bide gelê Kurdistanê. Ji ber vê sedemê me tune ku em xwe rexne bikin û lêborînê bixwazin, sûcdar lêborînê dixwazin, lêborînê dixwazin, ji ber ku sûcdar PKK ye, divê ew lêborînê bixwazin. û efûyê bixwaze." Serokê Hizbullahê yê bi navê İsa Bagasi dema ku li ser şer û pevçûnan diaxivî, kesên ku mirine alîgirên Hizbullahê wek "şehîd" bi nav kir û îdia kir ku "heta ku PKK Hizbullahê, li şûna dijminê xwe yê ku dixwaze têk bibe, weke hêza Kurdistanê nebîne, ev nakokî bi dawî nabe."

Şerê li dijî Tirkiyeyê

Hizbullahê tometên ku bi Tirkiyeyê re kar dike red kir û îdia kir ku ew propagandaya PKKê ye, lê belê her çend ji ber şerê PKKê di destpêkê de Tirkiyeyê tehemula Hizbullahê kiribe jî, Tirkiye Hizbullahê wekî rêxistineke terorîst dibîne. Di miqabile de, mixalifekî Hizbullahê ku bi xwe Hüseyin Velioğlu nas dike, û Hizbullahê terk kir û bi MİT'ê re kar dike, îdia kir ku ti têkiliya Hizbullahê bi dewleta tirk re nîne, dewleta tirk jî tehemula Hizbullahê nake. Wî da zanîn ku dewleta tirk bi şerê PKKê re pir mijûl e ku giraniyê bide ser Hizbullahê, vê yekê hişt ku Hizbullah mezin bibe, lê piştî ku Öcalan hat girtin û PKK lawaz bû, dewleta tirk zû Hizbullahê têk bir. Ajanekî xanenişînkirî yê JİTEMê piştrast kir ku Tirkiyê alîkariya Hizbullah li dijî PKKê pêşkêşî kiriye, tevî ku Hüseyin Velioğlu berdewam red dike, nefreta xwe ya ji bo Tirkiyê û hewldana wan a ji bo aştiyê ligel PKKê dubare dike.

Tevî ku desthilatdarên tirk di navbera salên 1992 û 1996an de zêdetirî 1550 endamên Hizbullahê û di heman demê de endamên PKKê girtibin jî, wan guh neda şerê ku di navbera PKK û Hizbullahê de diqewimiya, bi hêvîya ku her du komên kurd şerê hev bikin heta ku ti grûp nebin xwedî hêza berdewamkirina serhildaneke kurdî li dijî Tirkiyeyê. Lê belê ji ber zêdebûna kurdperweriya Hüseyin Velioğlu, agirbesta Hizbullahê ya bi PKKê re, zêdebûna hebûna Hizbullahê di nava kurdan de û herwiha ji ber zêdebûna dijmintiya Hizbullahê ya li hember Tirkiyeyê, desthilatdarên tirk êdî nikaribûn Hizbullahê paşguh bikin, û ji 1997an heta sala 2000an ji 6000an zêdetirî endamên Hizbullahê girtin. Gelek endamên Hizbullahê ji aliyê JİTEMê ve hatin revandin û careke din nehatin dîtin.

Desthilatdarên tirk giranî dan Hizbullahê û dest bi şopandina tevgerên wan kirin. Desthilatdarên tirk çekdarên Hizbullahê tawanbar kirin bi lixwekirina cil û bergên Suleymanci an Nurcuyan (terîqetên sûfî) û ketina dilqê wan di nav xelkê de da ku xwe ji gumanbariya terorîzmê vedizin. Serokatiya Hizbullahê, di asteke bilind a teyaqûzê de, dest pê kir ku endamên xwe yên ku ew guman dikir ji bo îstixbarata Tirkiyeyê (MİT) dixebitin bikujin. Hizbullahê êrîşên xwe yên li dijî desthilatdar û sivîlên tirk zêde kirin.

Îstîxbarata Tirkiyeyê diyar kir ku Hereketa Îslamî ya Kurdistanê (HÎK) û PKK di tevahiya şer de alîkariya Hizbullahê kirine. Sererkanekî polîsê tirk jî PKK û Hizbullah weke tiliyên yek dest bi nav kir. Di sala 1998 de, desthilatdarên tirk îdîa kir ku Huseyin Velioğlu û hejmareke girîng ji şervanên Hizbullah çûne Kurdistana Başûrî û ji Bizûtinewey Îslamî le Kurdistan (IMK) bin Osman Ebdulezîz perwerde leşkerî û siyasî dîtine, li dijî Tirkiyeyê. Beriya çekdanîna wê di sala 2005 de û tomarkirina wê weke partiyeke siyasî di Hikûmeta Herêma Kurdistanê de, IMK komeke pir bi hêz bû li Kurdistana Başûrî, û piştre ligel Ensarulîslam û Komel şer kir ji bo avakirina Mîrnişîna Îslamî ya Biyareyê. Edhem Barzanî di sala 1999’an de li bajarê Soranê rahênan da Hüseyin Velioğlu û 300 çekdarên Hizbullah.

Piştî girtina Abdullah Öcalan di sala 1999 de, desthilatdarên tirk dest bi balkişandina li ser Hüseyin Velioğlu kirin, ku cihê wî nediyar bû ji ber ku her tim li der û dorê digeriya.

Di salên 1990î de, Hizbullahê derdora 593 kuştin û 43 revandin. Di sala 1998'an de aktîvîsta femînîst a Îslamî ya tirk Konca Kuriş revandin û piştre qetil kirin. Her wiha di 29'ê Kanûna 1999'an de aktîvîstê Nurcu, Îzzettîn Yildirim ê dema amadekariya terawîhê dikir jî revandin. Di serdegirtina Stenbolê ya sala 2000'î de cenazeyê wî li hucreya Hizbullahê hat dîtin.

Kuştina Uğur Mumcu ya sala 1993’an jî PKK’ê û Hizbullahê sûcdar kiribû. Mustafa Karasu anî ziman ku Mumcu ji bo pêşî li belavbûna rastiya PKK'ê ya MÎT'ê bigire ji aliyê dewleta tirk ve hatiye qetilkirin.

Di destpêka sala 2000 de, desthilatdarên tirkî li Stenbolê bi ser gelek malan de girtin, bi taybetî jî vilayek li Beykozê, ku tê de Huseyin Velioğlu qetil kirin û ev yek bû sedema paşketina Hizbullah. Hikûmeta Tirkiyeyê piştre dest bi çewisandineke mezin kir û tê de zêdetirî 15,000 ji 20,000 endamên Hizbullah girtin. Li gorî agahiyên Tirkiyeyê Hüseyin Velioğlu demekê li Îranê bû û beriya serdegirtinan 2 meh berê vegeriyabû Tirkiyeyê. Piştî salan, şirketa teknolojiyê ya Amerîkî IBM dosya ji dîskên hişk ên ku zirar nedaye ji komputeran derxistin ku Huseyin Velioğlu gule li wan reşandin û hewl da ku delîlan di dema gulebarana xwe ya bi polîsên tirk re li Beykozê tine bike. IBM'ê dosya şandin dadgeha Amedê.Raporeke parlementoya Tirkiyeyê eşkere kir ku di sala 1995an de, 400-500 xortên kurd ji aliyê Hizbullahê ve ji bo perwerdekirina leşkerî bo Îranê hatibûn şandin, ji bo amadekariya êrîşeke li dijî hêzên Tirkiyeyê.

Hizbullah îdia kir ku agirbesta wan bi PKK’ê re û lihevkirina Velioğlu û Öcalan bûye sedem ku Tirkiye wan dijminekê cidî bibîne.

Êrîşa herî mezin a dawî ya Hizbullahê û tolhildana muhtemel a kuştina Huseyîn Velîoglu, kuştina Gaffar Okkan, polîsê tirk ê li Amedê di sala 2001’an de bû, ku berê gefa kuştinê xwaribû û di encamê de 5 polîsên din hatibûn kuştin.

Dewleta tirkî di mizgeftan de li dijî Hizbullahê çewisandin û ev yek bû sedem ku hema hema hemû mizgeft ji tevgera Hizbullahê hatin paqijkirin. Bi hezaran şêxên kurd ên ku bi dayîna dersên alîgirên Hizbullahê dihatin sûcdarkirin, cezayê girtîgehê hatin birîn. Tevlêbûna Hizbullahê kêm bû. Endamên Hizbullahê yên ku nehatine girtin bi hejmareke mezin dest bi veşartinê kirin, û bi sedan endamên payebilind ên Hizbullahê beriya ku bên girtin reviyabûn Iraq, Sûriye û Ewropayê. Endamekî Hizbullahê yê ku xwe veşartibû qebûl kir ku wî çawa nusxeyek Rîsaleyên Nûr bi qasî kîsikê hilgirtiye da ku polîsên tirk wî bi endambûna Hizbullahê tawanbar nekin. Endamên Hizbullahê yên ku hatin girtin îdia kirin ku ji aliyê desthilatdarên tirkî ve rastî îşkenceyê hatine, îdiayên îşkenceyê di Çalakiyên Lezgîn (UA) ya Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî de cih girtin.

Di sala 2002 de, di bin serokatiya Îsa Altsoy de, Hizbullahê çalakiyên xwe yên çekdarî bi dawî anî û weke beşek ji rêxistinên curbicur ên binavkirî, dest bi xebatên xêrxwaziyê ji bo hejarên Kurd kir.

Di 27'ê Nîsana 2009'an de polîsên tirkî avêtin ser maleke Hizbullahê a Elezîzê, di operasyona herî mezin a li dijî rêxistinê ya ji Stenbolê 2000'an û vir ve, ku tê de dîmenê kuştina Îzzettîn Yildirim dît.

Polîsên tirk ên girêdayî Midûriyeta Şaxa Têkoşîna bi Terorê re di Adara 2022’an de li Stenbolê li 3 taxên Stenbolê bi ser 4 malan de girtibûn û di serdegirtina Hizbullah, Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê, û ÎBDA-C de 3 kes binçav kiribûn.

Hizbullah komeke tundrew a îslamî bû, tevî ku endamên wê yên cihêreng hebûn, ji piraniya wan Sunnî, heta hindikahiyên biçûk ên Şiîyên dozdeh îmaman û Selefî, hemû jî bi armanca Kurdistaneke serbixwe ya bi serweriya Şerîetê ve. Hüseyin Velioğlu bi balkişandina li ser nasnameya xwe ya hevpar a misilman a Kurd û dûrketina ji mezhebperestiyê, karî ku aliyên cuda yekgirtî bihêle. Piştî mirina Velîoglû û perçebûna Hizbullahê, Sunnî yan tevlî rêxistinên cuda yên Hizbullahê bûn, yan jî Tirkiye terikandin, kêmîneyên Şîe û Selefî jî vegeriyan jiyana xwe ya asayî. Gelek endamên ku ji Tirkiyeyê derketin, li Ewropayê bi taybetî li Almanyayê dest bi ji nû ve birêxistinkirinê kirin û dest bi vekirina rêxistinên bi navê Hizbullahê û herwiha mizgeftên Hizbullahê kirin.

Dawîn

Midûrê Emniyeta ku di sala 2000’an de li Stenbolê serdegirtina Hizbullahê Niyazi Palabiyik, dema ku bûyer bi bîr anî, Hizbullahê weke “rêxistineke pir wehşî” bi nav kir.

Piştî ku Hizbullahê di sala 2002 de çalakiyên xwe yên çekdarî bi dawî anî, endamên berê yên Hizbullahê di sala 2003 de "Piştgiriya bi Bindestan re" (Mustazaflar ile Dayanışma Derneği an Mustazaf Der) ava kirin. Bi navê Tevgera Bindestan (bi tirkî : Mustazaflar Hareketi ) jî hat nasîn. Mustazaf Der di organîzekirina civînên girseyî yên li bajarên Kurdan de ji bo pîrozkirina Mewlida Nebî çalak bû. Di 20'ê Nîsana 2010'an de dadgeha tirkî ye Amedê biryara girtina Mustazaf-Derê bi hinceta "Li ser navê rêxistina terorê Hîzbûllahê çalakiyan dike" da. Ev biryar di 11'ê Gulana 2012'an de ji aliyê Dadgeha Cezayê Giran ve hat erêkirin.

Di Kanûna 2012’an de partiyeke siyasî ya bi navê Partiya Doza Azadî hate damezrandin. Di sala 2022’an de Sendîkaya "Büro-İş" ji ber ku Partiya Doza Azadî bi îdiaya paşerojê ya Hizbullahê û gelek binpêkirinên wê yên destûra bingehîn a Tirkiyeyê, serî li Dadgeha Bilind a Tirkiyeyê dabû. Partiya Doza Azadî gelek caran rastî êrîşa neteweperestên tirk hat. Partiya Doza Azad nisbeten nenas ma heya ku ji nişka ve di hilbijartinên 2023-an de li Tirkiyeyê rûreşî bi dest xist û bû mijarek nakokî. Endamên Partiya Doza Azad di sala 2023'an de li Trebzonê hatin derbkirin û Zekeriya Yapıcıoğlu diyar kir ku êrîş ji aliyê Ümit Özdağ ve hatiye teşwîqkirin û ragihand ku wî der barê Özdağ de serlêdana sûc kiriye. Di sala 2023an de dîsa Partiya Doza Azad ji ber ku Yapicioglu îdia kir ku Hizbullah û PKK komên terorîst nînin ketibû rojevê. Partiya Doza Azad îdia kir ku ti pêwendiya wan bi Hizbullahê re nîne, ew ne berdewamiya wan û ne jî baskê wan yê siyasî ne. Binali Yıldırım, Suleyman Soylu û Devlet Bahçelî jî îdia kiribûn ku tu têkiliya Partiya Doza Azad bi Hizbullahê rêxistina terorê ra tuneye. Di navbera HDP û Partiya Doza Azad de, ku her du jî bi baskên siyasî yên PKK û Hizbullahê tên tawanbarkirin, hevrikiyek hebû. Di 26ê Sibata 2024an de, serokên parêzgeha Elihêyê yên DEM Parti û Partiya Doza Azad bi hev re di maçeke Batman Petrolsporê de hatin dîtin, ku li ser hesabên xwe yên sosyal medyaya belav kirin. Neteweperestên Kurd ev bûyer pîroz kirin, banga lihevhatineke mayînde di navbera partiyan de kirin.

Çavkanî