Martxoaren 5

Martxoaren 5a gregoriotar egutegiaren urteko hirurogeita laugarren eguna da, 65.a bisurteetan. 301 egun falta dira urtea amaitzeko.

Gertaerak

Euskal Herria

• 1328 – Juduen aurkako pogroma Lizarran.
• 1937 – Matxitxakoko itsas gudua, Eusko Itsas Gudarosteko ontziak eta Canarias gerla ontzi altxatuaren artean.
• 1978 – ETAk bi polizia erail zituen Gasteizen.
• 1979 – ETAk, Agustin Muñoz Vazquez jenerala erail zuen Madrilen.

Mundua

• 1616 – Nikolas Kopernikoren De revolutionibus orbium coelestium liburua debekatu zuen Eliza Katolikoak.
• 1933 – Adolf Hitlerrek gidatutako Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialistak hauteskundeak irabazi zituen, botoen %43 lortuta.
• 1940 – SESBeko politburo-ko kideek Katingo sarraskia egitea onartu zuten, 25.000 poloniar baino gehiago hiltzeko.
• 1943 – Turingo Fiat automobilgintza plantan greba hasi zuten milaka langilek, gerran zen Mussoliniren erregimena kolpatuz. Greba bizkor zabaldu zen Italian eta egun gutxian 100.000 ziren greban zeuden langileak.
• 1946 – Winston Churchillek Missourin emandako hitzaldian, Altzairuzko Oihalak Europa zatitu zuela salatu zuen.

Arte eta kultura

Euskal Herria

Mundua

• 1984 – Mask filma estreinatu zen, Peter Bogdanovichek zuzendu eta Cher, Eric Stoltz, Sam Elliott, Laura Dern eta Estelle Getty aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2006 – Los Angelesen Oscar sariak eman ziren, Crash filma garaile irten zelarik.
• 2009 – Zack Snyder estatubatuar zinema zuzendariaren Watchmen filma estreinatu zen.

Zientzia eta teknologia

Euskal Herria

Mundua

Kirolak

Euskal Herria

• 2011 – Bizkaia pilotalekua inauguratu zen.

Mundua

Jaiotzak

Euskal Herria

• 1750 – Frantzisko Ramon Egia, bizkaitar politikari eta militarra (h. 1827).
• 1846 – Eusebio López, nafar inprimatzailea (h. 1929).
• 1882 – Adrián Loyarte, gipuzkoar kazetari eta idazlea (h. 1962).
• 1888 – Joseph Hiriart, lapurtar arkitektoa (h. 1946).
• 1896 – Odon Apraiz, gasteiztar hizkuntzalaria eta Euskaltzaindiaren sortzailea (h. 1984).
• 1903 – Maria Etxabe Aldai, gipuzkoar idazle, politikari eta kultur eragilea (h. 1993).
• 1904 – Eusebio Zamakola, El Vasco, Argentinan aritutako bizkaitar bidelapurra (h. 1983).
• 1911 – Josefina Serratosa, gipuzkoar aktorea (h. 1990).
• 1923 – Juan José Mencía, bizkaitar futbolaria (h. 2012).
• 1932 – Francisco Glaria, Glaria II, nafar futbolaria (h. 2017).
• 1941 – Jean-Michel Kapendegi, lapurtar errugbilaria (h. 1968).
• 1946 – Javier Ziaurriz, nafar futbolari ohia.
• 1948 – Anjel Lertxundi, gipuzkoar idazlea, euskal idazlerik oparoenetarikoa.
• 1952 – Sagrario Aleman, nafar euskara irakaslea.
• 1954 – José Luis Burgueña, bizkaitar futbolaria ohia.
• 1955 –
  • José Eugenio Azpiroz, PPko gipuzkoar politikaria.
  • Jesús María López Mauleon, nafar apaiza, Goi Xingu-Tucumãko apezpikua.
• 1960 – Xabier Losantos, bizkaitar futbol arbitro ohia.
• 1964 – Joseba Urizar, bizkaitar idazlea (h. 2021).
• 1965 – Koro Benito, gipuzkoar poeta, Salamancan.
• 1966 –
  • Martxelo Rubio, gipuzkoar aktorea.
  • Jon Uriarte, bizkaitar kazetari, irrati esatari eta telebista aurkezlea.
• 1969 – Vincent Etxeto, lapurtar errugbilari ohi eta entrenatzailea.
• 1971 – Lander Beloki Mendizabal, Mondragon Unibertsitateko Enpresagintza Fakultateko dekanoa.
• 1974 – Jon Pérez Bolo, bizkaitar futbolari ohia.
• 1980 – Zigor Aldama, Shanghain bizi den bizkaitar kazetaria.
• 1981 – Ainhoa Lendinez, gipuzkoar mendi-lasterkari eta kazetaria.
• 1985 – Mikel Belloso, gipuzkoar pilotari ohia.
• 1986 –
  • Imanol Aguiar, bizkaitar futbolaria.
  • Mikel Dañobeitia, bizkaitar futbolaria.
• 1987 – Mikel Garmendia Pajuelo, bizkaitar futbolaria.
• 1993 – Leire Elustondo, bizkaitar abeslaria, musika konposatzailea eta kazetaria.
• 1994 – Kévin Rodrigues, portugaldar jatorriko lapurtar futbolaria.
• 1995 – Pablo Paredes Lapeña, bizkaitar eskubaloi jokalaria.
• 1996 – Miguel Olabide, nafar futbolaria.
• 1999 – Mikel Goiria, bizkaitar futbolaria.
• 2000 – Joseba López, arabar txirrindularia.
• 2003 – Nicolás Serrano, bizkaitar futbolaria.

Mundua

• 1133 – Henrike II.a Ingalaterrakoa, Ingalaterrako erregea (h. 1189).
• 1224 – Kunegunda Poloniakoa, herrialde horretako dukesa handia eta santua (h. 1292)
• 1326 – Luis I.a Hungariakoa, Hungaria eta Kroaziako erregea (h. 1382).
• 1512 – Gerhard Mercator, flandestar geografoa, matematikaria eta kartografoa (h. 1594).
• 1637 – Jan van der Heyden, nederlandar margolaria eta grabatzailea (h. 1712).
• 1658 – Antoine de Lamothe-Cadillac, frantziar esploratzaile eta abenturazalea Frantzia Berrian (h. 1730).
• 1685 – Georg Friedrich Händel, alemaniar-britainiar konpositorea (h. 1759).
• 1696 – Giambattista Tiepolo, italiar margolari barrokoa (h. 1770).
• 1829 – Jean-Jacques Henner, frantziar margolaria (h. 1905).
• 1834 – Félix de Blochausen, Luxenburgoko lehen ministroa (h. 1915).
• 1851 – Daniel Urrabieta Vierge, espainiar margolari eta ilustratzaile grafikoa (h. 1904).
• 1853 – Howard Pyle, estatubatuar idazle eta ilustratzailea (h. 1911).
• 1854 – Ruth Belville, Greenwicheko Denboraren Emakumea, Londreseko negozio-emakumea (h. 1943).
• 1862 – Siegbert Tarrasch, alemaniar xakelaria (h. 1934).
• 1865 – Clémentine Delait, frantziar emakume bizarduna (h. 1939).
• 1868 – Prosper Poullet, Belgikako lehen ministroa (h. 1937).
• 1870 – Frank Norris, estatubatuar eleberrigilea eta kazetaria (h. 1902).
• 1879 – William Beveridge, britainiar ekonomialaria eta gizarte erreformagilea (h. 1963).
• 1881 – Augusto Barcia Trelles, espainiar abokatu, idazle, kazetari eta politikari errepublikanoa (h. 1961).
• 1887 – Heitor Villa-Lobos, brasildar musikagilea (h. 1959).
• 1888 – Ramón Otero Pedrayo, galiziar idazle eta politikaria (h. 1976).
• 1894 – Josep Obiols, katalan margolaria (h. 1967).
• 1896 – Lotte Eisner, alemaniar-frantziar zinemagilea (h. 1983).
• 1897 – Gunta Stölzl, alemaniar ehun diseinatzailea eta ehungilea, Bauhauseko emakumezko irakasle gutxietakoa (h. 1983).
• 1898 –
  • Misao Okawa, 117 urte eta 27 egun bizi izandako japoniarra (h. 2015).
  • Zhou Enlai, Txinako Herri Errepublikako gobernuburua (h. 1976).
• 1904 – Karl Rahner, alemaniar teologo katolikoa (h. 1984).
• 1906 – Pál Teleki, hungariar futbolaria (h. 1985).
• 1908 – Rex Harrison, ingeles zinema eta antzerki aktorea (h. 1990).
• 1910 –
  • Ennio Flaiano, italiar gidoigile, antzerkigile, eleberrigile, kazetari eta antzerki kritikaria (h. 1972).
  • Paul Guth, frantziar idazle eta kazetaria (h. 1997).
• 1911 – Wolfgang Larrazábal, Venezuelako presidentea (h. 2003).
• 1912 – Jack Marshall, Zeelanda Berriko lehen ministroa (h. 1988).
• 1915 – Laurent Schwartz, frantziar matematikaria (h. 2002).
• 1918 – James Tobin, estatubatuar ekonomista, 1981eko Ekonomiako Nobel Saria (h. 2002).
• 1920 – Juan José Torres, Boliviako presidentea (h. 1976).
• 1922 – Pier Paolo Pasolini, italiar zinema zuzendaria, olerkaria, idazlea eta intelektuala (h. 1975).
• 1925 – Marie Mansart, frantziar aktorea (h. 2012).
• 1929 – J. B. Lenoir, estatubatuar abeslari, konpositore eta gitarrista (h. 1967).
• 1934 – Daniel Kahneman, estatubatuar psikologo, ekonomista eta unibertsitateko irakaslea, 2002ko Ekonomiako Nobel Saria (h. 2024).
• 1936 –
  • Canaan Banana, lehendabiziko Zimbabweko presidentea (h. 2003).
  • Dean Stockwell, estatubatuar aktorea (h. 2021).
• 1938 – Lynn Margulis, estatubatuar biologoa (h. 2011).
• 1941 – José María Merino, gaztelaniazko galiziar idazlea.
• 1942 – Felipe González, Espainiako presidente ohia.
• 1943 – Lucio Battisti, italiar musikari eta abeslaria (h. 1998).
• 1945 – Selina Hastings, britainiar kazetaria, idazlea eta biografoa.
• 1948 – Sara Lezana, espainiar flamenko-dantzaria eta aktorea.
• 1951 – Michael Gore, estatubatuar musikagilea.
• 1954 – Joao Lourenço, Angolako presidentea.
• 1956 – Adriana Barraza, mexikar aktore, irakasle eta zuzendaria.
• 1958 – Andy Gibb, ingeles abeslari eta musikaria (h. 1988).
• 1959 – Darío Grandinetti, argentinar aktorea.
• 1964 – Gerald Vanenburg, herbehereetar futbolari ohia.
• 1966 –
  • Mario De Clercq, belgikar ziklo-krosslaria.
  • Oh Eun-sun, hegokorear alpinista, munduko emakume alpinisten artean nabarmenenetakoa.
• 1968 – Ambrose Mandvulo Dlamini, Eswatiniko lehen ministroa (h. 2020).
• 1969 – Juan Carlos Villamayor, paraguaitar futbolari ohia.
• 1970 –
  • John Frusciante, estatubatuar abeslari eta gitarra-jotzailea, Red Hot Chili Peppers taldeko kide ohia.
  • Aleksandar Vučić, Serbiako presidentea.
• 1973 – Juan Esnáider, argentinar futbolari ohi eta entrenatzailea.
• 1974 – Eva Mendes, estatubatuar aktore eta modeloa.
• 1975 – Lucía Hoyos, espainiar modelo, telebista aurkezle aktorea.
• 1976 – Sarunas Jasikevicius, lituaniar saskibaloi-jokalaria.
• 1978 – Michiyasu Osada, japoniar futbolari ohia.
• 1979 - Marwán, palestinar jatorriko espainiar abeslari eta poeta.
• 1982 – Dan Carter, zeelandaberritar errugbi jokalaria.
• 1987 – Anna Txakvetadze, georgiar eta ukrainar jatorriko errusiar tenislaria.
• 1988 – Liassine Cadamuro, frantziar futbolaria.
• 1989 – Kensuke Nagai, japoniar futbolaria.
• 1991 – Vicky Losada, kataluniar futbolaria.
• 1992 – Macarena Achaga, argentinar modelo, aktore, abeslari eta telebista aurkezlea.
• 1998 – Yusra Mardini, Berlinen bizi den siriar igerilaria.
• 2000 - Beatrice Chebet, kenyar atleta, iraupen-lasterketetan eta landa-lasterketetan aditua.
• 2002 - Martxoaren, espainiar igerilari sinronizatua.

Heriotzak

Euskal Herria

• 1951 – María Juncal Labandibar, gipuzkoar olerkigilea (j. 1924).
• 1955 – Maria Amatriain, nafar hezitzailea (j. 1867).
• 1959 – José María Otamendi, gipuzkoar ingeniaria, Madrilen (j. 1885).
• 1969 – Ticiana Iturri, medikua, higienearen dibulgatzailea, haurdunaldian eta pediatrian espezialista, Bizkaiko lehenengo emakume medikua (j. 1904).
• 1990 – Gina Pane, lapurtar artista, 1970eko hamarkadan Body art landu zuena, Parisen (j. 1939).
• 1999 – Maurice Jouvet, lapurtar aktorea, Buenos Airesen (j. 1923).
• 2010 – Marcelina Zabala, gipuzkoar erraketista. (j. 1923)
• 2018 – Marian Arregi, gipuzkoar musikaria eta dantzaria, euskal dantza eta musika tradizionala berreskuratzen lan handia egin zuena (j. 1944).
• 2019 – Angel Aintziburu, nafar idazlea eta ohorezko euskaltzaina (j. 1930).

Mundua

• 254 – Luzio I.a, Aita santua.
• 1534 – Il Correggio, italiar pintorea (j. 1489).
• 1560 – Pedro Pacheco, espainiar kardinala eta Iruñeko apezpikua (j. 1488).
• 1576 – Luis de Requesens, kataluniar diplomatikoa eta politikaria (j. 1528).
• 1588 – Henrike I.a Borboi-Condékoa, Frantziako erlijio gerratan protestanteen liderretako bat (j. 1552).
• 1778 – Thomas Arne, ingeles musikagilea (j. 1710).
• 1795 – Ramón de la Cruz, espainiar antzerkigilea (j. 1731).
• 1803 – María Isidra de Guzmán y de la Cerda, Espainian Hizkuntzan unibertsitateko doktore-gradua eta Hizkuntza Ohorezko Akademikoaren duintasuna lortutako lehen emakumea (j. 1767).
• 1815 – Franz Anton Mesmer, alemaniar sendagilea (j. 1734).
• 1827 –
  • Alessandro Volta, italiar fisikaria, pilaren asmatzailea (j. 1745).
  • Pierre-Simon Laplace, frantziar matematikaria (j. 1749).
• 1875 – Julie von May, suitzar sufragista eta feminista (j. 1808).
• 1876 –
  • Marie d'Agoult, frantziar idazlea (j. 1805).
  • Francesco Maria Piave, italiar libreto egileak (j. 1810).
• 1893 – Hyppolyte-Adolphe Taine, frantziar historialaria (j. 1828).
• 1895 –
  • Nikolai Leskov, errusiar idazlea (j. 1831).
  • Henry Rawlinson, ingeles militara eta arkeologoa (j. 1810).
• 1899 – Elizabeth Brown, britainiar astronomoa, eguzki-behaketetan espezializatua (j. 1830).
• 1903 – Gaston Paris, frantziar jakituna (j. 1839).
• 1912 – Lorina Bulwer, britainiar jostuna, expresionismoaren adierazpen diren brodatuen sortzailea (j. 1838).
• 1917 – Manuel de Arriaga, Portugalgo lehendabiziko presidentea (j. 1840).
• 1925 – Johan Jensen, danimarkar matematikaria eta ingeniaria (j. 1859).
• 1937 – Enrique Moreno Plaza, espainiar merkataritzarako-itsasgizona, Matxitxakoko itsas guduan Nabarra bouaren kapitaina (j. 1906).
• 1940 – Toyoji Takahashi, japoniar futbolaria (j. 1913).
• 1944 – Max Jacob, frantziar margolari eta idazlea (j. 1876).
• 1947 – Alfredo Casella, italiar musikagile, piano-jotzaile eta orkestra-zuzendaria (j. 1883).
• 1950 – Edgar Lee Masters, estatubatuar idazlea (j. 1868).
• 1953 –
  • Sergei Prokofiev, errusiar musikagilea, orkestra zuzendaria eta pianista (j. 1891).
  • Josef Stalin, sobietar politikaria, SESBeko bigarren buruzagi gorena (j. 1878).
• 1957 – William Cameron Menzies, estatubatuar zinema zuzendari, arte zuzendari eta ekoizlea (j. 1896).
• 1963 – Patsy Cline, estatubatuar country abeslaria (j. 1932).
• 1966 –
  • Anna Akhmatova, errusiar poeta, XX. mendeko Errusiako poetarik gailenetakoa (j. 1889).
  • Joseph Alexander Gray, australiar fisikaria (j. 1884).
• 1967 – Mohammad Mossadegh, Irango lehen ministroa (j. 1882).
• 1979 – Leland John Haworth, partikulen fisikari estatubatuarra (j. 1904).
• 1982 – John Belushi, estatubatuar aktore, umorista eta musikaria eta The Blues Brothers taldearen sortzaileetako bat (j. 1949).
• 1984 –
  • Tito Gobbi, italiar baritonoa (j. 1913).
  • William Powell, estatubatuar aktorea (j. 1892).
• 1992 – Giuseppe Olmo, italiar txirrindularia (j. 1911).
• 2000 – Lolo Ferrari, frantziar dantzaria, abeslaria eta aktore pornografikoa (j. 1963).
• 2001 – Franz De Mulder, belgikar txirrindularia (j. 1937).
• 2004 – Masanori Tokita, japoniar futbolaria (j. 1925).
• 2006 – Richard Kuklinski, soldatapeko estatubatuar hiltzailea (j. 1935).
• 2013 –
  • Hugo Chávez, Venezuelako presidentea (j. 1954).
  • Víctor Valera, venezuelar eskultorea (j. 1927).
  • Tove Wallenstrøm, danimarkar aktorea (j. 1915).
• 2014 –
  • Leopoldo María Panero, espaniar abangoardismoko poeta, novísimos taldekoa (j. 1948).
  • Luis Villoro, mexikar filosofoa (j. 1922).
• 2015 – Jim McCann, irlandar plazagizon eta folk abeslaria (j. 1944).
• 2016 –
  • Nikolaus Harnoncourt, austriar orkestra-zuzendaria (j. 1929).
  • Ray Tomlinson, estatubatuar programatzailea, ARPANET sarean lehen posta elektroniko sistema inplementatu zuena (j. 1941).
• 2019 – Jacques Loussier, frantziar piano-jotzailea eta musikagilea (j. 1934).
• 2022 – Miquel Strubell i Trueta, kataluniar soziolinguista (j. 1949).
• 2023 –
  • Klaus Bonsack, alemaniar luge lasterkaria (j. 1941).
  • Gary Rossington, estatubatuar musikari eta egile abeslaria, Lynyrd Skynyrd Southern rock taldeko kidea (j. 1951).

Jaiak eta urteurrenak

• Sehaska egutegiko izendegia: Ele/Eleder eta Euxebi/Euxebio.

Kanpo estekak