Martxoaren 12

Martxoaren 12a gregoriotar egutegiaren urteko hirurogeita hamaikagarren eguna da, 72.a bisurteetan. 294 egun falta dira urtea amaitzeko.

Gertaerak

Euskal Herria

• 1986 – Espainiar estatuak NATOn jarraituko al zuen erabakitzeko erreferendumean, ezetzak irabazi zuen Hego Euskal Herrian (estatu osoan, baiezkoak irabazi zuen).
• 2010 – Tolosa Okzitanian agertutako hilotza Jon Anza etakidearena zela baieztatu zuten.

Mundua

• 1622 – Eliza Katolikoak Inazio Loiolakoa eta Xabierko Frantzisko kanonizatu zituen.
• 1664 – New Jersey Ingalaterraren kolonia bihurtu zen.
• 1857 – Lurrikara batek 100.000 hildako baino gehiago utzi zituen Tokion.
• 1913 – Canberra Australiako hiriburu izendatu zuten.
• 1918 – Mosku Errusiako hiriburu izendatu zuten berriz, San Petersburgoek 215 urtez izandako postua kenduta.
• 1938 – Alemania Naziak Austria anexionatu zuen.
• 1968 – Maurizio Britainiar Inperioarengadik independentzia lortzen du.
• 1986 – Espainian NATOn jarraitu edo ez erabakitzeko erreferenduma egin zen.
• 1992 – Maurizion errepublika aldarrikatu zen.
• 1994 – Ingalaterrako Eliza Anglikanoan lehen emakumeak apaiztu zituzten.
• 1999 – Polonia, Txekiar Errepublika eta Hungaria NATOn sartu ziren.
• 2000ko Espainiako hauteskunde orokorrak.
• 2003 – Zoran Đinđić lehen ministro serbiarra hil zuten Belgraden.

Arte eta kultura

Euskal Herria

Mundua

• 2023 – 95. Oscar Sarien ekitaldia ospatu zen Hollywoodeko Dolby Antzokian. Everything Everywhere All at Once filmak zituen izendapen gehien, hamaika, eta Sari gehien ere film berak eskuratu zituen, zazpi.

Zientzia eta teknologia

Euskal Herria

Mundua

Kirolak

Euskal Herria

Mundua

• 1887ko Home Nations Txapelketa: Eskoziak lehenengo txapelketa eskuratu zuen.

Jaiotzak

Euskal Herria

• 1619 – Bernard Gazteluzar, euskal olerkaria (h. 1701).
• 1869 - Gregorio Urkaregi Otxandiano, Begoña elizateko hargin, obra-eraikitzaile eta kontratista (h. 1927).
• 1883 – Eulogio Urrejola, euskal sozialista eta sindikalista aitzindaria (h. 1958).
• 1885 – Ricardo Gondra, bizkaitar meatze-ingeniaria, Atlético de Madridren sortzaileetako bat (h. 1951).
• 1897 – Miguel Peña, gipuzkoar atleta (h. 1969).
• 1898 – Joseba Zubimendi, donostiar euskaltzalea, kantari, itzultzaile, kazetari, irrati esatari, poeta eta antzerkigilea (h. 1939).
• 1900 –
  • Amadeo Deprit, Begoña elizateko kristal-enpresaburua eta politikari lokala (h. 1956).
  • Antonio Iturriotz, gipuzkoar idazlea (h. 1983).
• 1901 – Martin Plaa, euskal tenislaria (h. 1978).
• 1906 – Jose Artetxe, euskal idazlea (h. 1971).
• 1926 – Miguel Urabaien, nafar kazetari eta zinema kritikaria (h. 2018).
• 1940 – Ramón Mendiburu, gipuzkoar txirrindulari ohia.
• 1947 – Maite Garagorri, Donostiako ikastolak sortu zituen mugimenduan andereño aitzindarietako bat.
• 1948 – Jose Antonio Larrañaga, Urko, gipuzkoar abeslaria.
• 1950 – Javier Clemente, bizkaitar futbolari ohia eta futbol entrenatzailea.
• 1952 – José Javier Pomés, nafar enpresaburu eta politikaria.
• 1959 – Josetxo Goia-Aribe, nafar saxo-jotzaile eta konpositorea.
• 1962 – Roberto Santamaría Calavia, nafar futbolari ohia.
• 1964 – Alfonso García Alonso, bizkaitar politikaria.
• 1965 – Mauro Entrialgo, arabar komikigilea.
• 1967 – Joxerramon Iruretagoiena, Izeta II.a, gipuzkoar harri-jasotzailea.
• 1972 – Alberto Lopez de Munain, arabar txirrindulari ohia.
• 1981 – Xavier Daramy, lapurtar izotz hockey jokalaria.
• 1998 – Iván Martínez de Lizarrondo, nafar futbolaria.
• 2001 –
  • Rubén Azkona, nafar futbolaria.
  • Amaia Lartitegi, bizkaitar txirrindularia.
• 2003 - Aitor Fraga, gipuzkoar futbolaria.

Mundua

• 1386 – Ashikaga Yoshimochi, Ashikaga shogunerriko laugarren shoguna (h. 1428).
• 1500 – Reginald Pole, Ingalaterrako Erresumako elizgizona (h. 1558).
• 1540 – Joan Idiakez, espainiar politikaria (h. 1614).
• 1573 - Ines Eduvigis Anhaltekoa, Anhalteko printzesa (h. 1616).
• 1613 – André Le Nôtre, frantziar lorategigilea (h. 1700).
• 1683 – John Theophilus Desaguliers, frantziar filosofo naturala, Royal Society of Londoneko kidea (h. 1744).
• 1685 – George Berkeley, irlandar filosofoa (h. 1753).
• 1685 – Johann Sebastian Bach, alemaniar konpositore eta organista (h. 1750).
• 1710 – Thomas Arne, ingeles musikagilea (h. 1778).
• 1782 – William Buckland, britainiar naturalista, geologo eta paleontologoa, dinosauro baten lehen deskribapen osoa idatzi zuena (h. 1856).
• 1788 – David d'Angers, frantziar eskultorea (h. 1856).
• 1790 – John Frederic Daniell, ingeles kimikaria (h. 1845).
• 1806 – Jane Means Appleton Pierce, Ameriketako Estatu Batuetako lehen dama (h. 1863).
• 1812 –
  • Ignacio Comonfort, Mexikoko presidentea (h. 1863).
  • Joseph Prestwich, britaniar geologoa (h. 1896).
• 1815 – Louis Jules Trochu, Frantziako Estatuburua (h. 1896).
• 1824 – Gustav Robert Kirchhoff, alemaniar fisikaria (h. 1887).
• 1827 – Federico Anrich Santamaría, Kuban jaiotako espainiar itsasgizon eta politikaria (h. 1889).
• 1835 – Simon Newcomb, kanadar-estatubatuar astronomoa (h. 1909).
• 1838 – William Henry Perkin, ingeles kimikaria (h. 1907).
• 1843 – Gabriel Tarde, frantziar soziologo eta kriminologoa (h. 1904).
• 1854 – Johan Turi, Laponiako idazlea (h. 1936).
• 1863 –
  • Gabriele D'Annunzio, italiar idazlea (h. 1938).
  • Vladimir Vernadski, errusiar mineralogo eta geokimikalaria (h. 1945).
• 1864 – W. H. R. Rivers, ingeles psikofisiologo eta antropologoa (h. 1922).
• 1869 – George Forbes, Zeelanda Berriko lehen ministroa (h. 1947).
• 1875 – Charles D. B. King, Liberiako presidentea (h. 1961).
• 1877 – Wilhelm Frick, alemaniar politikari nazia (h. 1946).
• 1878 – Gemma Galgani, italiar mistiko pasiotarra (h. 1903).
• 1881 – Väinö Tanner, Finlandiako lehen ministroa (h. 1966).
• 1883 – Eugene Biscailuz, Los Angeles hiriko euskal jatorriko polizia, California Highway Patrol polizia gorputzaren sortzailea (h. 1969).
• 1889 – Idris I.a Libiakoa, Libiako erregea (h. 1983).
• 1890 – Vatslav Nijinski, poloniar-errusiar ballet dantzari eta koreografoa (h. 1950).
• 1891 – Tora Larsson, suediar tranpolin jauzilaria (h. 1919).
• 1893 – Gilka Machado, brasildar poeta (h. 1980).
• 1898 – Ribeiro Couto, brasildar idazlea eta diplomatikoa (h. 1963).
• 1900 – Gustavo Rojas Pinilla, Kolonbiako presidente eta diktadorea (h. 1975).
• 1908 – David Saul Marshall, lehendabiziko Singapurgo lehen ministroa (h. 1995).
• 1909 – Petras Cvirka, lituanierazko poeta eta eleberrigilea (h. 1947).
• 1910 – Johan Ferrier, Surinamgo lehendabiziko presidentea (h. 2010).
• 1911 – Gustavo Díaz Ordaz, Mexikoko presidentea (h. 1979).
• 1915 – Alberto Burri, italiar artista bisual, margolari, eskultore eta medikua (h. 1995).
• 1918 – Elaine de Kooning, estatubatuar margolaria (h. 1989).
• 1919 – Miguel Gila, espainiar umorista eta komiki marrazkilaria (h. 2001).
• 1920 – Françoise d'Eaubonne, frantziar idazle eta feminista libertarioa, ekofeminismoaren ideia plazaratu zuena (h. 2005).
• 1921 – Gianni Agnelli, italiar enpresaburua eta Fiat enpresaren akziodun nagusia (h. 2003).
• 1922 – Jack Kerouac, estatubatuar idazle eta poeta, Beat belaunaldiko partaidea (h. 1969).
• 1923 – Wally Schirra, estatubatuar astronauta (h. 2007).
• 1924 - Mary Lee Woods, matematikari eta ordenagailu programatzaile ingelesa (h. 2017).
• 1925 –
  • Louison Bobet, frantziar txirrindularia, Frantziako Tourra hiru aldiz jarraian irabazi zuen lehena (h. 1983).
  • Georges Delerue, frantziar musikagilea (h. 1992).
  • Leo Esaki, japoniar fisikaria, 1973ko Fisikako Nobel Saria.
• 1926 – Minerva Mirabal, Mirabal ahizpetako bat (h. 1960).
• 1927 – Raúl Alfonsín, Argentinako presidentea eta giza eskubideen bultzatzailea (h. 2009).
• 1928 – Edward Albee, estatubatuar antzerkigilea (h. 2016).
• 1931 – François Rabbath, franko-siriar kontrabaxu jotzaile, konpositore eta pedagogoa.
• 1938 – Theodor Kallifatides, greziar-suediar idazlea.
• 1939 – Jude Milhon, estatubatuar hacker eta egilea (h. 2003).
• 1940 – Al Jarreau, estatubatuar jazz, soul, rhythm and blues eta pop abeslaria (h. 2017).
• 1943 –
  • Zohra Ben Lakhdar, tunisiar fisikaria.
  • Ratko Mladić, Bosniako Gerran Bosniako Serbiar Errepublikako Armadako Estatu Goreneko Buruzagia.
• 1946 –
  • Liza Minnelli, estatubatuar aktorea eta abeslaria.
  • Roger Schank, hezkuntza sistemetan aldaketa sakonen sustatzailea eta adimen artifizialean aditua (h. 2023).
• 1947 – Mitt Romney, estatubatuar enpresaburua eta politikaria.
• 1948 – James Taylor, estatubatuar kantautore eta gitarrista.
• 1949 – Rob Cohen, estatubatuar zinema eta telebista zuzendari, ekoizle eta gidoilaria.
• 1950 – Willie Duggan, irlandar errugbi jokalaria (h. 2017).
• 1951 – Rebecca Akufo-Addo, Ghanako lehen dama.
• 1952 – Naomi Shihab Nye, palestinar-estatubatuar poeta, editore, kantautore eta eleberrigilea.
• 1954 –
  • Anish Kapoor, indiar eskultorea.
  • Vahan Sarkisian, armeniar filologo, euskalari eta hispanista (h. 2011).
• 1955 – Janina Ochojska, poloniar astronomoa, politikaria eta ekintzaile humanitario eta soziala.
• 1956 –
  • Jost Gippert, alemaniar hizkuntzalari eta kaukasiologoa.
  • Pim Verbeek, herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (h. 2019).
• 1958 –
  • Phil Anderson, Skippy, australiar txirrindulari ohia.
  • Marisa Belaustegigoitia, mexikar irakaslea eta ikertzailea.
• 1959 – Ana María Sánchez Navarro, espainiar sopranoa (h. 2022).
• 1967 – Jorge Dely Valdés, panamar futbolari ohia.
• 1968 – Aaron Eckhart, estatubatuar aktorea.
• 1971 – Raül Romeva, kataluniar analista eta politikaria.
• 1973 – Léonora Miano, kamerundar idazlea.
• 1975 – Edgaras Jankauskas, lituaniar futbolari ohia.
• 1976 – María Adánez, espainiar aktorea.
• 1981 – Katarina Srebotnik, esloveniar tenislaria.
• 1982 –
  • Hisato Sato, japoniar futbolaria.
  • Yuto Sato, japoniar futbolaria.
• 1984 – Jaimie Alexander, estatubatuar aktorea.
• 1987 – Nuria Herrero, espainiar aktore eta dantzaria.
• 1989 –
  • Carlota Baró, kataluniar aktorea.
  • Silvia Meseguer, espainiar futbolari ohia.
• 1994 – Christina Grimmie, estatubatuar youtuber, abeslari, konpositore eta aktorea (h. 2016).
• 1999 – Janja Garnbret, esloveniar arroka eskalatzaile eta kirol eskalatzailea, jakitun askorentzat garai guztietako emakumezko eskalatzaile lehiakorrena.

Heriotzak

Euskal Herria

• 1620 – Prudencio Sandoval, espainiar historialari eta erlijioso benediktarra, Iruñeko apezpikua izandakoa, Valladoliden.
• 1896 – Felipe Gorriti, nafar musikagilea (j. 1839).
• 1933 – Xabier Lizardi, zarauztar olerkaria (j. 1896).
• 1935 – Patricio Arabolaza, euskal herritar futbolaria (j. 1897).
• 1956an New Yorken desagertua – Jesus Galindez, amurriar irakasle eta politikaria (j. 1915).
• 1967 –
  • Juan Errandonea, nafar ikerlaria, Madrilen (j. 1917).
  • Pello Zabaleta Lekuona, gipuzkoar bertsolaria (j. 1896).
• 1976 – Antonio Ortiz Alonso, bizkaitar futbolaria, Aranda de Dueron (j. 1917).
• 1991 –
  • Juanita Gorroño, bizkaitar panderojolea, dantzaria eta irrintzilaria (j. 1913).
  • Patxi Larrainzar, euskal herritar apaiz eta gaztelaniazko idazlea (j. 1934).
• 1993 – Jacinto Argaia, euskal apezpikua, Donostiako elizbarrutiko apezpikua izandakoa, Valentzian (j. 1903).
• 1997 – Manuel Oñatibia, gipuzkoar idazlea (j. 1916).
• 2008 – Mentxu Gal, gipuzkoar margolaria (j. 1918).
• 2014 – Jose Antonio Retolaza, euskal idazlea, euskaltzalea, apaiza eta ohorezko euskaltzaina, Kili-Kili aldizkariaren sortzailea (j. 1929).

Mundua

• 417 – Inozentzio I.a, Aita santua.
• 604 – Gregorio I.a, Aita santua.
• 1316 – Eztebe Dragutin, Serbiako erregea (j. c. 1244).
• 1507 – Cesare Borgia, italiar politikari eta elizgizona eta Iruñeko apezpikua (j. 1475).
• 1673 – Margarita Austriakoa, Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperatriz ezkontidea (j. 1651).
• 1681 – Frans van Mieris Zaharra, Herbehereetako Urrezko Aroko margolaria (j. 1635).
• 1749 – Alessandro Magnasco, italiar margolaria (j. 1667).
• 1792 – Jean-Baptiste-Auguste de Villoutreix de Faye, frantziar elizgizona, Oloroeko apezpiku izandakoa (j. 1739).
• 1820 – Alexander MacKenzie, eskoziar esploratzailea (j. 1764).
• 1853 – Mathieu Orfila, frantziar sendagile eta kimikaria (j. 1787).
• 1875 – Dragojla Jarnević, kroaziar idazle, poeta, irakasle eta kirolaria (j. 1812).
• 1898 –
  • Johann Jakob Balmer, suitzar fisikaria (j. 1825).
  • Zachris Topelius, finlandiar idazle, kazetari, historialari eta irakaslea (j. 1818).
• 1899 – Julius Vogel, Zeelanda Berriko lehen ministroa (j. 1835).
• 1905 – Rudolf von Alt, austriar margolaria (j. 1812).
• 1914 – George Westinghouse, estatubatuar enpresaburua, ingeniaria eta asmatzailea (j. 1846).
• 1915 – Edward Hulse, Lehen Mundu Gerran parte hartu zuen britaniar ofiziala (j. 1889).
• 1916 –
  • Hyacinthe de Charencey, frantziar hizkuntzalaria (j. 1832).
  • Marie von Ebner-Eschenbach, austriar idazlea (j. 1830).
• 1922 – Lise Tréhot, frantziar arte modeloa, Pierre-Auguste Renoirrentzat lan egin zuena (j. 1848).
• 1925 – Sun Yat-sen, Txinako iraultzailea (j. 1866).
• 1930 – Alois Jirásek, txekiera idazlea (j. 1851).
• 1935 – Mihajlo Pupin, serbiar-estatubatuar fisikaria (j. 1858).
• 1937 – Charles-Marie Widor, frantziar musikagilea, organo-jotzailea eta irakaslea (j. 1844).
• 1941 – Herminia Arrate, txiletar artista eta margolaria (j. 1895).
• 1942 –
  • Robert Bosch, alemaniar ingeniaria, asmatzailea eta industria-gizona (j. 1861).
  • William Henry Bragg, ingeles fisikaria, 1915eko Fisikako Nobel Saria (j. 1862).
• 1943 – Gustav Vigeland, norvegiar eskultorea (j. 1869).
• 1945 – Anne Frank, Bergen-Belseneko kontzentrazio esparruan, Tifusak jota (j. 1929).
• 1955 –
  • Charlie Parker, estatubatuar jazz saxofoi-jolea (j. 1920).
  • Theodor Plievier, alemaniar eleberrigilea (j. 1897).
• 1956 – Bolesław Bierut, poloniar politikari komunista, Poloniako presidentea (j. 1892).
• 1957 – Josephine Hull, estatubatuar aktorea (j. 1877).
• 1964 – Luisa Carnés, madrildar idazlea eta kazetaria (j. 1905).
• 1965 – George Călinescu, errumaniar idazlea (j. 1899).
• 1969 – André Salmon, frantziar idazlea (j. 1881).
• 1978 – John Cazale, estatubatuar aktorea (j. 1935).
• 1981 – Ángeles Ottein, espainiar sopranoa (j. 1895).
• 1984 – Juana Mordó, arte-merkataria (j. 1899).
• 1986 – José Martínez Guerricabeitia, espainiar argitaratzaile eta idazle antifrankista (j. 1921).
• 1990 –
  • Rosamond Lehmann, britainiar eleberrigilea (j. 1901).
  • Philippe Soupault, frantziar poeta eta narratzailea (j. 1897).
• 1991 –
  • Étienne Decroux, frantziar mimoa (j. 1898).
  • Ragnar Granit, finlandiar-suediar fisiologoa, 1967ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1900).
• 1996 – Raymond Régamey, frantziar teologoa eta arte-historialaria (j. 1900).
• 1999 –
  • Felipe Alfau, kataluniar idazlea (j. 1902).
  • Yehudi Menuhin, estatu batuetan jaiotako biolinista eta orkestra zuzendaria, XX. mendeko biolinista ospetsuenetako bat (j. 1916).
• 2001 – Robert Ludlum, estatubatuar idazlea (j. 1927).
• 2002 –
  • Spyros Kyprianou, Zipreko presidentea (j. 1932).
  • Jean-Paul Riopelle, kanadar margolaria (j. 1923).
• 2003 –
  • Zoran Đinđić, Serbiako lehen ministroa, eraila (j. 1952).
  • Howard Fast, estatubatuar eleberrigilea (j. 1914).
  • Andrei Kivilev, kazakhstandar txirrindularia (j. 1973).
• 2005 – Norbert Callens, belgikar txirrindularia (j. 1924).
• 2007 – Betty Hutton, estatubatuar aktore, abeslari eta dantzaria (j. 1921).
• 2008 – Károly Németh, Hungariako estatuburua (j. 1922).
• 2009 –
  • Yann Brekilien, bretainierazko idazlea (j. 1920).
  • Blanca Varela, perutar poeta (j. 1926).
• 2010 – Miguel Delibes, espainiar idazle eta kazetaria (j. 1920).
• 2011 – Nilla Pizzi, italiar abeslaria (j. 1919).
• 2012 – Domitila Barrios de Chungara, Boliviako feminismoaren buruzagi nabarmena (j. 1937).
• 2013 –
  • Robert Castel, frantziar soziologoa (j. 1933).
  • Teresa Mattei, italiar politikaria, militante komunista, partisanoa, haurren eskubideen aldeko ekintzailea eta feminista (j. 1921).
• 2015 –
  • Michael Graves, estatubatuar arkitekto eta diseinatzailea (j. 1934).
  • Luzmaría Jiménez Faro, espainiar idazlea, saiakeragilea, antologoa, poeta eta editorea (j. 1937).
  • Terry Pratchett, fantasia eta zientzia fikziozko ingeles idazlea (j. 1948).
• 2016 – Lloyd Shapley, estatubatuar ekonomialaria, 2012ko Ekonomiako Nobel saria (j. 1923).
• 2017 – Pamela Sue Anderson, estatubatuar filosofoa, erlijioaren filosofian, filosofia feminista eta filosofia kontinentalean aditua (j. 1955).
• 2019 – Věra Bílá, erromani abeslari eta musikaria (j. 1954).
• 2021 – Goodwill Zwelithini, zuluen erregea (j. 1948).
• 2022 –
  • Alain Krivine, frantziar ezkerreko-politikari eta ideologoa (j. 1941).
  • Karl Offmann, Maurizioko presidentea (j. 1940).
• 2023 – Dick Fosbury, estatubatuar atleta, altuera jauzian aditua eta Fosbury Flop teknikaren asmatzailea (j. 1947).

Jaiak eta urteurrenak

• Sehaska egutegiko izendegia: Egoitz eta Goio. Araitz/Araiz, Ultzamako Andra Mariren Kapera.
• Zuhaitzen eguna, Txina eta Taiwanen.

Kanpo estekak