Maiatzaren 28

Maiatzaren 28a gregoriotar egutegiaren urteko ehun eta berrogeita zortzigarren eguna da, 149garrena bisurteetan. 217 egun falta dira urtea amaitzeko.

Gertaerak

Euskal Herria

• 1512 – Gaztelako Fernando II.a Aragoikoak, Burgostik idatzi zien Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Ahaide Nagusiei, Nafarroako Erresumaren aurka abiatzear zen gudan beren laguntza eskatuz.
• 1995eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak.
• 2006 – Bikote bat hilik agertu zen tiroz hilda Barakaldoko Basatxu gunean.
• 2007ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak.

Mundua

• 722 – Pelaio izeneko noble batek mendira ihes egin zuen jarraitzaile talde batekin batera. Covadonga inguruan Segada bat egin zion atzetik zihoan patruila bati, eta denak hil zituen.
• 1291 – Gurutzatuek Akre galdu zuten, Jerusalemgo Erresuma Latindarraren azken gotorleku nagusia.
• 1936 – 35.000 langilek Parisko Renault lantegia okupatu zuten. Egun gutxian beste bi milioi langile mobilizatu ziren 12.000 lantegitan grebak eta okupazioak eginez.
• 1948 – Apartheida ezarri zuten legez Hegoafrikan, zuriek soilik parte har zezaketen hauteskundeak eskuin muturreko Alderdi Nazionalak irabazi eta gero.
• 1963 – Lurrikara eta ondorengo tsunami batek 30.000 hildako eragin zituen Pakistanen
• 1978 – Abortua legeztatu zen Italian.
• 1985 – Belgikako Heysel futbol zelaian zale italiar eta britainiarren arteko istiluetan 40 hildako.
• 1987 – Mathias Rust 18 urteko alemaniar pilotuak hegazkinez Mendebaldeko Alemaniatik abiatu eta Sobietar Batasunaren aire-segurtasun sistemak sahieztuz Moskuko Plaza Gorrian lurrartzea lortu zuen.
• 1998 – Bartolome La Rubia Muñoz "Bartolin" ezizenez ezaguturiko Alderdi Popularreko Jaengo zinegotziak ETAk bahitu zuela sinestarazi zituen komunikabideak. Ondoren bahiketa La Rubiak asmaturiko gezurra izan zela frogatu zen.
• 2006 – Alvaro Uribe aukeratu zuten berriro Kolonbiako lehendakari.
• 2008 – Nepalek errepublika aldarrikatu zuen 240 urteko monarkiari amaiera emanez.
• 2013 – Turkian protestaldiak hasi ziren, ia hiru hilabetez luzatu zirenak.

Arte eta kultura

Euskal Herria

• 2010 – Aizpea Goenaga izendatu zuten Etxepare Institutuko zuzendari.

Mundua

Zientzia eta teknologia

Euskal Herria

Mundua

• K.a. 585 Talesek aurresan bezala, eguzki-eklipse bat gertatu zen, Aliates Ziaxaresen aurka borrokatzen zuen bitartean Halisko guduan. Talesen eklipsea gainontzeko datak kalkulatzeko puntu garrantzitsua da.

Kirolak

Euskal Herria

• 2017ko Esku Huskako Buruz Buruko Pilota Txapelketa Nagusiaren Finala: Bengoetxea VI.a leitzarrak Irribarria aramarra 22-18ko emaitzaz Bizkaia pilotalekuan garaitu zuen.

Mundua

• 2011 – Londresen, Ingalaterra, Bartzelonako futbol taldea bere laugarren Txapeldunen liga irabazten du Manchester Uniteden aurka Wembley Stadiumean.
• 2017ko Italiako Giroa: Tom Dumoulin herbeherear txirrindularia garaile.

Jaiotzak

Euskal Herria

• 1768 – Antonio Etxanobe Zaldibar, bizkaitar apaiz, artzapezpiku eta inkisidorea (h. 1854).
• 1801 – Castor Andetxaga, bizkaitar militar karlista (h. 1874).
• 1812 – Jose Antonio Uriarte, euskal idazlea eta itzultzailea (h. 1869).
• 1841 – Luis Dabán, nafar ofiziala (h. 1892).
• 1843 – Jose Maria Lizana, Casa Torreko markesa, bizkaitar politikari kontserbador eta idazlea (h. 1911).
• 1875 – Fernando Elosu, lapurtar idazle eta mediku anarkista (h. 1941).
• 1881 – Luis Orgaz, arabar militarra (h. 1946).
• 1891 – Pierre Jauregi, baxenafar errugbilaria (h. 1931).
• 1901 – Justo Mokoroa, gipuzkoar apaiza eta euskal idazlea (h. 1990).
• 1906 – Elbira Zipitria, gipuzkoar maistra, ikastolen sortzaileetarikoa, euskararen sustatzaile eta emakumeak baztertzearen kontrako borrokalaria (h. 1982).
• 1908 – Pierre Bordazarre, Etxahun-Iruri, euskal idazlea, musikaria, eta pastoralgilea (h. 1979).
• 1920 – Jesus Atxa, Bizkaiko eta Nafarroako ikastolen sortzailea (h. 2007).
• 1922 – Agustin Gainza, Piru Gainza, Bilboko Athletic Klubeko jokalaria (h. 1995).
• 1944 – Carlos Soltxaga, nafar ekonomialaria eta politikaria.
• 1948 – Juan Luis Irazusta, gipuzkoar futbolari ohia.
• 1954 – Agustín Reche, bizkaitar margolari hiperrealista, Guadixen.
• 1956 – Iñigo Sanz de Ormazabal, donostiar liburuzaina (h. 2009).
• 1958 – Juan Carlos Pérez, euskal musikaria, Itoiz taldeko abeslari eta gitarra-jole ohia.
• 1961 – María Bayo, nafar sopranoa.
• 1976 –
  • Xabier Berzosa, gipuzkoar zinema ekoizlea.
  • Aitziber Juaristi, Tzibi, bizkaitar futbolaria.
• 1981 – Iñaki Narros, nafar saskibaloi jokalaria.
• 1983 – Mikel Martins, gipuzkoar futbolaria.
• 1992 – Olatz Aldalur, traineru estropadetako gipuzkoar patroia.
• 1993 – Mikel Aristi, gipuzkoar txirrindularia.
• 1996 – Cristina Molinuevo, arabar saskibaloi jokalaria.
• 1997 – Javier Lizarraga, nafar futbolaria.

Mundua

• 1369 – Muzio Sforza, Indartsua , italiar condottieroa (h. 1424).
• 1371 – Joan I.a Borgoinakoa, Borgoinako dukea (h. 1419).
• 1514 – Shimazu Takahisa, Shimazu klaneko hamabosgarren buruzagia (h. 1571).
• 1524 – Selim II.a, Otomandar Inperioko sultana (h. 1574).
• 1656 – Anton Florian Liechtensteingoa, Liechtensteingo printzea (h. 1721).
• 1660 – Jurgi I.a Erresuma Batukoa, Erresuma Batua eta Britainiar Jabegoen erregea (h. 1727).
• 1686 – Luis González de Albelda y Cayro, espainiar militarra, Nafarroako erregeorde espainiarra (h. 1765).
• 1738 – Joseph Ignace Guillotin, frantziar mediku eta politikaria (h. 1814).
• 1759 – William Pitt Gaztea, ingeles politikaria (h. 1806).
• 1779 – Thomas Moore, irlandar olerkaria (h. 1852).
• 1786 – Louis McLane, estatubatuar abokatu eta politikaria (h. 1857).
• 1810 – Alexandre Calame, suitzar paisaia-margolaria (h. 1864).
• 1818 – P. G. T. Beauregard, militar konfederatua (h. 1893).
• 1840 – Hans Makart, austriar margolaria (h. 1884).
• 1853 – Carl Larsson, suediar margolaria, Arts and Crafts mugimenduaren kidea (h. 1919).
• 1858 – María Cancio, espainiar aktorea (h. 1939).
• 1859 – Fernando de Torres, espainiar politikaria, Bizkaiko gobernadore zibila (h. 1923).
• 1866 – Franz von Bayros, austriar ilustratzaile eta marrazkilaria, dekadentismo mugimenduko partaidea (h. 1924).
• 1867 – Detlof von Winterfeldt, alemaniar jeneral eta agregatu militarra, Compiègneko Armistizioaren sinatzailetako bat izateagatik ezaguna (h. 1940).
• 1879 – Milutin Milanković, serbiar ingeniari zibil eta geofisikaria (h. 1958).
• 1884 – Edvard Beneš, Txekoslovakiako presidentea (h. 1948).
• 1887 – Jim Thorpe, estatubatuar kirolaria (h. 1953).
• 1889 – Richard Réti, txekiar xakelaria (h. 1929).
• 1899 – Irena Krzywicka, poloniar feminista, idazlea, itzultzailea eta emakumeen eskubideen aldeko ekintzailea (h. 1994).
• 1900 – Park Heon-yeong, korear ekintzaile independentista eta komunista, filosofo eta politikaria.
• 1905 – Sada Abe, japoniar geisha, bere amorantea itota hil eta ondoren ernalkinak moztu zizkiona (h. 1970 ondoren).
• 1908 – Ian Fleming, ingeles idazlea, James Bond pertsonaiaren sortzailea (h. 1964).
• 1912 –
  • Ruby Payne-Scott, australiar fisikari eta astronomoa, erradiofisikan eta irrati-astronomian aitzindarietako bat (h. 1981).
  • Patrick White, australiar idazlea, 1973ko Literaturako Nobel Saria (h. 1990).
• 1917 – Barry Commoner, estatubatuar biologo, ekologo eta pedagogoa (h. 2012).
• 1922 –
  • José Craveirinha, mozambiketar kazetari, olerkari eta ipuingilea (h. 2003).
  • German Lorca, brasildar argazkilaria (h. 2021).
• 1923 – György Ligeti, hungariar-austriar musikagilea (h. 2006).
• 1925 –
  • Bülent Ecevit, Turkiako presidentea (h. 2006).
  • Dietrich Fischer-Dieskau, alemaniar opera-abeslaria, baritonoa (h. 2012).
• 1930 – Edward Seaga, Jamaikako lehen ministroa (h. 2019).
• 1931 - Carroll Baker, estatubatuar aktore ohia.
• 1932 – Chiquito de la Calzada, espainiar aktore, abeslari eta umorista (h. 2017).
• 1935 – Bepi De Marzi, italiar konpositore, organista, orkestra-zuzendari eta koru-zuzendaria.
• 1937 – Freddie Roman, estatubatuar umorista (h. 2022).
• 1938 – Jerry West, NBAko estatubatuar saskibaloi-jokalaria (h. 2024).
• 1940 – Hiroshi Katayama, japoniar futbolaria.
• 1941 –
  • Ivan Brzić, serbiar futbol jokalari eta entrenatzailea, Osasuna taldea lehenbiziko aldiz UEFArako sailkatzea lortu zuena (h. 2014).
  • Diego Puerta, espainiar toreatzailea (h. 2011).
• 1942 – Stanley Prusiner, estatubatuar biokimikaria eta neurologoa, 1997ko Medikuntzako Nobel Saria.
• 1943 – Cecil Thiré, brasildar aktore eta zinema zuzendaria (h. 2020).
• 1944 –
  • Rudy Giuliani, estatubatuar abokatua eta politikaria, New Yorkeko alkate ohia.
  • Sondra Locke, estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta abeslaria (h. 2018).
• 1945 – John Fogerty, estatubatuar musikari eta abeslaria.
• 1947 – Zahi Hawass, munduko egiptologorik ospetsuenetako bat.
• 1952 –
  • Mahmoud Jibril, Libiako lehen ministroa (h. 2020).
  • Joan Pujol Pagés, kataluniar txirrindulari ohia.
• 1959 – Ramón d'Andrés, espainiar hizkuntzalaria, asturieraren ikasketa eta ikerketan jarduteagatik ezaguna.
• 1960 –
  • Jesús Rodríguez Magro, espainiar txirrindularia (h. 2018).
  • Pastora Vega, espainiar aktorea.
• 1962 –
  • François-Henri Pinault, frantziar enpresaburua, munduko gizon aberatsenetakotzat hartua.
  • James Michael Tyler, estatubatuar aktorea (h. 2021).
• 1966 – Fernando Elortondo, argentinar palari ohia.
• 1968 – Kylie Minogue, australiar abeslari, aktore eta diseinatzailea.
• 1971 –
  • Manuel Beltrán, espainiar txirrindulari ohia.
  • Isabelle Carré, frantziar aktorea.
• 1972 – Chiara Mastroianni, franko-italiar aktorea eta abeslaria.
• 1974 –
  • Pilar Boyero, espainiar kantari, aurkezle eta kopla gaietan aditua den irakaslea.
  • Romain Duris, frantziar antzezlea.
• 1982 – Alexa Davalos, estatubatuar aktorea.
• 1983 – Xiana Arias, galiziar poeta, entretenitzailea eta kazetaria.
• 1985 – Carey Mulligan, ingeles aktore eta abeslaria.
• 1993 – Joy Alexis Brown-Adams, guyanar saskibaloi-jokalaria.

Heriotzak

Euskal Herria

• 1462 – Luis II.a Beaumontekoa, Nafarroako kondestablea (j. 1412).
• 1667 – Jacques Bela, zuberoar legegizona (j. 1586).
• 1891 – Krispin Beobide, euskal idazlea (j. 1848).
• 1900 – Felipe Dugiols, gipuzkoar militarra (j. 1837).
• 1937 – Víctor Barguilla, Barakaldon bizi izandako errioxar bizargina eta aktorea, Palentzian fusilatua (j. 1899).
• 1938 – José Gállego Aragüés, espainiar militarra, Eusko Gudarosteko teniente koronela, Derion fusilatua (j. 1893).
• 1939 –
  • Victor Pierre Dubarat, lapurtar apaiz eta historialaria, Pauen (j. 1855).
  • Eduardo Sanz Escartín, nafar soziologoa eta politikaria (j. 1855).
• 1952 – Martzelino Baskaran, Sumendixa, gipuzkoar armagile eta politikaria (j. 1871).
• 1958 – Amador Palma, euskal atleta (j. 1902).
• 1979 – Miguel Intxaurrondo, euskal idazle eta apaiza (j. 1879).
• 1986 – Jon Txakartegi, Takolo, bizkaitar joalea, Idahoko euskal komunitatearen animatzailea, Mountain Homen (j. 1899).
• 2004 – Juan Artzamendi, gipuzkoar musikagilea (j. 1927).
• 2005 – Jesus Isasi, euskal txirrindularia (j. 1940).
• 2008 – Alfonso Rodríguez Aldabe, nafar diplomazialari eta intelektuala (j. 1911).
• 2012 – Jose Maria Knörr, arabar enpresaburua, Kas freskagarri konpainiaren sortzailea (j. 1916).
• 2018 – Iñaki Gil Diaz de Argote, arabar aizkolari eta harri-jasotzailea (j. 1963).

Mundua

• 1357 – Alfontso IV.a Portugalgoa, Portugalgo erregea (j. 1291).
• 1365 – Roger des Pins, Jerusalemgo San Joanen Ordenako 29. maisu handia (j. 1294).
• 1509 – Caterina Sforza, italiar aristokrata (j. 1463).
• 1556 – Saitō Dōsan, japoniar daimyōa (j. 1494).
• 1575 – Sofia Jogalia Poloniakoa, Jogalia dinastiako kidea, Poloniako printzesa eta Brunswick-Wolfenbütteleko dukesa ezkontidea (j. 1522).
• 1749 – Pierre Subleyras, frantziar margolaria (j. 1699).
• 1787 – Leopold Mozart, alemaniar konpositorea, Wolfgang Amadeus Mozarten aita (j. 1719).
• 1802 – Louis Delgrès, martinikar ofizial mulatoa, Napoleonek esklabotza berrezartzearen aurkako borroka zuzendu zuena (j. 1766).
• 1805 – Luigi Boccherini, italiar konpositore eta txelo-jotzailea (j. 1743).
• 1828 – Anne Seymour Damer, ingeles eskultorea (j. 1749).
• 1831 – Henri Grégoire, frantses apaiz katoliko, Bloisko apezpiku konstituzionala eta buruzagi iraultzailea (j. 1750).
• 1836 – Anton Reicha, txekiar-frantziar musikagilea eta teoria-egilea (j. 1770).
• 1843 – Noah Webster, estatubatuar kazetari eta lexikografoa (j. 1758).
• 1849 – Anne Brontë, ingeles eleberrigilea (j. 1820).
• 1878 – John Russell (Russelleko I. kondea), Erresuma Batuko lehen ministroa (j. 1792).
• 1910 – Kálmán Mikszáth, hungariar eleberrigile, kazetari eta politikaria (j. 1847).
• 1912 – Paul Emile Lecoq de Boisbaudran, frantziar kimikaria (j. 1838).
• 1916 – Ivan Franko, ukrainiar poeta eta literatur-kritikaria (j. 1857).
• 1927 – Boris Kustodiev, errusiar margolaria (j. 1878).
• 1937 – Alfred Adler, austriar sendagile eta psikologoa (j. 1870).
• 1938 – Matilde Zapata, La Región egunkariko zuzendaria, fusilatua (j. 1906).
• 1940 – Frederiko Karlos Hessekoa, alemaniar printzea, Finlandiako erregea (j. 1868).
• 1946 – Claus Schilling, Dachau kontzentrazio esparruan presoekin esperimentuak egin zituen alemaniar medikua (j. 1871).
• 1968 – Kees Van Dongen, holandar jatorriko frantziar margolaria (j. 1877).
• 1971 – Audie Murphy, estatubatuar militar eta aktorea (j. 1925).
• 1972 –
  • Eduardo VIII.a Erresuma Batukoa, Erresuma Batuko erregea (j. 1894).
  • Violette Leduc, frantziar idazlea (j. 1907).
• 1974 –
  • Ángela Loij, Selknam herri amerindiarraren azken ordezkaria (j. c. 1900).
  • Isabel Oyarzábal, espainiar itzultzailea, kazetaria, idazlea, aktorea eta diplomatikoa (j. 1878).
• 1975 – Lung Chien, txinatar jatorriko hongkongdar zinema zuzendaria (j. 1916).
• 1979 – Consuelo de Saint Exupéry, salvadortar-frantziar idazle eta artista (j. 1901).
• 1980 – Rolf Nevanlinna, finlandiar matematikaria (j. 1895).
• 1981 –
  • Mary Lou Williams, estatubatuar jazz piano-jotzaile eta musikagilea (j. 1910).
  • Stefan Wyszyński, poloniar kardinala (j. 1901).
• 1985 – Georges Devereux, estatubatuar psikoanalista eta etnologoa (j. 1908).
• 1990 –
  • Giorgio Manganelli, italiar idazlea (j. 1922).
  • Taiichi Ohno, japoniar negozio gizona, Toyotismoaren aitatzat hartua (j. 1912).
  • Hussein Onn, Malaysiako lehen ministroa (j. 1922).
• 1998 – Giovanni Valetti, italiar txirrindularia (j. 1913).
• 2001 – Francisco Varela, txiletar neurobiologoa eta filosofoa (j. 1946).
• 2003 –
  • Ilya Prigogine, belgikar kimikaria, 1977ko Kimikako Nobel Saria (j. 1917).
  • Martha Scott, estatubatuar aktorea (j. 1912).
• 2004 – Umberto Agnelli, automobilgintzako italiar enpresaria (j. 1934).
• 2007 – Jörg Immendorff, alemaniar margolari eta eskultorea (j. 1945).
• 2009 – Lenrie Peters, gambiar zirujau, eleberrigile eta olerkaria (j. 1932).
• 2010 – Gary Coleman, estatubatuar aktorea (j. 1968).
• 2014 –
  • Maya Angelou, estatubatuar poeta, eleberrigilea, aktorea eta eta eskubide zibilen aldeko ekintzailea (j. 1928).
  • Azlan Shah Perakekoa, Perakeko sultana eta Malaysiako erregea (j. 1928).
• 2018 –
  • María Dolores Pradera, espainiar abeslari eta aktorea (j. 1924/26).
  • Jens Christian Skou, daniar kimikaria, 1997ko Kimikako Nobel saria (j. 1918).
  • Ola Ullsten, Suediako lehen ministroa (j. 1931).
• 2019 –
  • Kamel Eddine Fekhar, Aljeria erdialdeko M'zab haraneko mozabita amazig berebereen buruzagia (j. 1963).
  • Apolo Nsibambi, Ugandako lehen ministroa (j. 1940).
  • Edward Seaga, Jamaikako lehen ministroa (j. 1930).
• 2020 – Celine Fariala Mangaza, kongoar jostun eta aktibista (j. 1967).
• 2021 – Mark Eaton, estatubatuar saskibaloi-jokalaria (j. 1957).
• 2022 –
  • Walter Abish, austriar-estatubatuar idazlea (j. 1931).
  • Evaristo Carvalho, Sao Tome eta Principeko presidentea (j. 1941).
  • Bo Hopkins, estatubatuar aktorea (j. 1938).
  • Bujar Nishani, Albaniako presidentea (j. 1966).
• 2023 –
  • Antonio Gala, espainiar idazlea (j. 1930).
  • Harald zur Hausen, alemaniar birologoa, 2008ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1936).
• 2024 – Naďa Hynková Dingová, txekiar interpretea (j. 1975).

Jaiak eta urteurrenak

• Sehaska egutegiko izendegia: Loinaz/Loinatz eta Kerman/Xerman.
• Espainiar Indar Armatueneguna

Kanpo estekak