Irailaren 5

Irailaren 5a gregoriotar egutegiaren urteko berrehun eta berrogeita zortzigarren eguna da, 249.a bisurteetan. 117 egun falta dira urtea amaitzeko.

Gertaerak

Euskal Herria

• 1918 – Eusko Ikaskuntzak Oñatin egin zuen batzarra eta Euskaltzaindia sortzea erabaki zuten.
• 2006 – Gerra Zibilean Euskal Herritik ihes egin behar izan zuten haurrei omenaldia egin zitzaien Gasteizen.
• 2010 – Euskadi Ta Askatasunak adierazi zuen hilabete batzuk lehenagotik etenik zituela eraso ekintza armatuak.

Mundua

• 1793 – Frantziako Konbentzio nazionalaren aginduak betez Terrorea hasi zen, hamar hilabeteko errepresio eta gillotina bidezko exekuzio garaia.
• 1877 – Zaldi Ero siux buruzagia hil zuen baionetaz estatubatuar soldadu batek. (j. 1849).
• 1887 – Exeter hiriko Theatre Royalren sutean 186 hildako izan ziren.
• 1917 – AEBetako Poliziak IWW sindikatuko 165 langile atxilotu zituen.
• 2007 – Nikaraguan Felix urakanak hainbat hildako eta kalte material ugari utzi zituen.
• 2008 – Gustav urakanak kalte izugarriak eta hildakoak utzi zituen Kariben eta AEB hegoaldean.
• 2014 – Ukrainako, Donetskeko eta Luhanskeko herri errepubliketako, Errusiako eta ESLAko ordezkariek Minskeko protokoloa sinatu zuten.
• 2015 – Migrazio krisia Europan sakondu zen, Hungarian zeuden 10.000 errefuxiatu inguru Austria eta Alemaniara iritsi eta gero.

Arte eta kultura

Euskal Herria

• 1919 – Euskaltzaindiako lehen lau euskaltzain oso izendatu ziren: Resurreccion Maria Azkue, Luis Eleizalde, Julio Urkixo eta Arturo Kanpion.

Mundua

• 2000 – Memento filma estreinatu zen, Christopher Nolanek zuzendu eta Guy Pearce, Carrie-Anne Moss eta Joe Pantoliano aktoreek antzeztu zutelarik.

Zientzia eta teknologia

Euskal Herria

• 2011 – Euskal Irrati Telebista ETBK Sat katea aireratzen hasi zen.

Mundua

Kirolak

Euskal Herria

Mundua

• 2010 – Shoya Tomizawa Moto2ko japoniar pilotua hil zen, San Marinoko Sari Nagusian erorikoa izan ondoren.

Jaiotzak

Euskal Herria

• 1705 – Antonio Jose Mazarredo Morgan, bizkaitar itsasgizon eta politikaria eta Bilboko alkatea (h. 1753).
• 1836 - Obdulio Perea, arabar poeta, antzerkigile eta itzultzailea (h. 1870).
• 1847 – Jean-Baptiste Constantin, euskal idazlea (h. 1922).
• 1860 – Victoriano Huitzi, nafar idazlea (h. 1938).
• 1870 –
  • Joaquín Arteaga, donostiar noble eta politikaria, XVII. Infantadoko dukea (h. 1947).
  • Antonio Madariaga, gipuzkoar apaiz jesuita eta idazlea (h. 1921).
• 1880 – Alfredo Alonso-Allende, bizkaitar ongilea.
• 1882 – Lorenzo Luis Yanguas, nafar musikari eta musikagilea (h. 1946).
• 1896 – Obdulio Lopez de Uralde, arabar marrazkilaria, ilustratzailea eta margolaria (h. 1957).
• 1900 – Juanin Bilbao, bizkaitar atleta eta futbolaria.
• 1901 – Angel Kastrexana, bizkaitar oftalmologoa.
• 1907 – Frantzisko Jabier Landaburu, arabar politikaria (h. 1963).
• 1916 – Isidoro Urra, euskal herritar futbolaria (h. 2006).
• 1917 – Manuel Aldai, gipuzkoar mediku eta futbolaria (h. 1976).
• 1918 – Ghislaine de Polignac, frantziar bon vivant eta idazlea, Biarritzen (h. 2011).
• 1920 –
  • Loren Eguren, elorriotar mende luzea bizi izan zuen etxekoandre langilea (h. 2023).
  • Silvestre Igoa, Igoa, Errealeko futbolaria (h. 1969).
• 1926 – Jesús Infante, arabar margolaria, Logroñon (h. 2016).
• 1944 – Marta Cárdenas, gipuzkoar margolari eta grabatzailea.
• 1946 – Luis Carlos Santiago, gipuzkoar saskibaloi jokalari ohia.
• 1949 – Itziar Idiazabal, gipuzkoar hizkuntzalari eta psikolinguista.
• 1952 – Isidoro Gallo, bizkaitar argazkilaria.
• 1953 – Xabier Olarra, euskal idazlea eta itzultzailea.
• 1956 – Joxean Sagastizabal, gipuzkoar euskal idazlea eta umorista.
• 1964 – Paddy Rekalde, euskal idazlea.
• 1967 – Roberto Iñiguez de Heredia, arabar saskibaloi jokalari ohi eta entrenatzailea.
• 1971 –
  • Santiago Castillejo, nafar futbolari ohi eta entrenatzailea.
  • Andoni Imaz, gipuzkoar futbolari ohia.
• 1972 –
  • Itziar Mínguez, bizkaitar poeta, narratzaile eta gidoilaria.
  • Regina Salcedo, nafar poeta eta eleberrigilea.
• 1975 – Oier Guillan, gipuzkoar idazlea.
• 1977 – Joseba Etxeberria, Athleticeko gipuzkoar futbolari ohia eta entrenatzailea.
• 1987 - Ekain Perez, gipuzkoar irrati esatari eta musikaria.
• 1992 – Ane Miren Martínez de Lahidalga, arabar futbolaria.
• 1999 – Sergio Cubero, bizkaitar futbolaria.

Mundua

• 1187 – Luis VIII.a Frantziakoa, Frantziako erregea (h. 1226).
• 1568 – Tommaso Campanella, italiar fraidea, filosofoa, teologoa, astrologoa eta poeta (h. 1639).
• 1638 – Luis XIV.a Frantziakoa, Frantziako eta Nafarroako erregea (h. 1715).
• 1652an bataiatua – William Dampier, ingeles itsasgizon eta itsaslapurra (h. 1715).
• 1704 – Quentin de La Tour, frantziar margolaria, Frantziako erretratugile ospetsuena (h. 1788).
• 1733 – Christoph Martin Wieland, alemaniar poeta eta idazlea (h. 1813).
• 1735 – Johann Christian Bach, alemaniar konpositorea, Johann Sebastian Bachen semea (h. 1782).
• 1771 – Karlos Austria-Teschengoa, austriar komandantea (h. 1847).
• 1774 – Caspar David Friedrich, alemaniar margolari erromantikoa (h. 1840).
• 1775 – Juan Martín Díez, espainiar gerrillaria (h. 1825).
• 1781 – Anton Diabelli, austriar musikagilea (h. 1858).
• 1791 – Giacomo Meyerbeer, alemaniar musikagilea (h. 1864).
• 1792 – Pierre Armand Dufrenoy, frantziar geologoa (h. 1857).
• 1816 – Ernest-Charles Lasègue, frantziar medikua (h. 1883).
• 1829 – Lester Allan Pelton, estatubatuar ingeniaria (h. 1908).
• 1831 – Victorien Sardou, frantziar antzerkigilea (h. 1908).
• 1847 – Jesse James, estatubatuar gerrilaria eta bidelapurra (h. 1882).
• 1866 – Wallerand De Hauteclocque, frantziar militarra (h. 1917).
• 1867 – Amy Beach, estatubatuar musikagile eta piano-jolea (h. 1944).
• 1871 – Friedrich Akel, Estoniako estatuburua (h. 1941).
• 1872 – Victor Ardisson, Vampire du Muy, frantziar nekrofilo ospetsua (h. 1944).
• 1876 – Wilhelm Ritter von Leeb, Bigarren Mundu Gerran alemaniar mariskal eta gerra kriminala (h. 1956).
• 1888 – Sarvepalli Radhakrishnan, Indiako bigarren presidentea (h. 1975).
• 1896 – Heimito von Doderer, austriar idazlea (h. 1966).
• 1901 – Mario Scelba, Italiako lehen ministroa eta Europako Parlamentuko presidentea (h. 1991).
• 1902 – Darryl F. Zanuck, estatubatuar zinema-produktorea (h. 1979).
• 1905 –
  • Maurice Challe, frantziar jenerala (h. 1979).
  • Arthur Koestler, hungariar eleberrigile, kazetari eta saiakeragilea (h. 1983).
• 1908 –
  • Carlos Borboi-Bi Siziliak eta Orleans, Borboi etxeko espainiar militarra (h. 1936).
  • Joaquín Nin-Culmell, kubatar musikagilea eta pianista (h. 2004).
  • Cecilia Seghizzi, italiar konpositore, biolinista eta pintorea (h. 2019).
• 1912 – John Cage, estatubatuar musikagile eta piano-jotzailea (h. 1992).
• 1914 – Nicanor Parra, txiletar poeta, matematikari eta fisikaria (h. 2018).
• 1915 –
  • Astrid Hjertenæs Andersen, norvegiar idazlea eta poeta (h. 1985).
  • Horst Sindermann, Alemaniako Errepublika Demokratikoko lehen ministroa (h. 1990).
• 1921 – Jack Valenti, MPAAren presidentea eta copyright aldeko lobbysta garrantzitsua (h. 2007).
• 1924 – Ignacio García López, espainiar politikaria, Bizkaiko gobernadore zibila izandakoa (h. 2017).
• 1929 – Andrian Nikolaev, sobietar kosmonauta (h. 2004).
• 1930 – Ken Naganuma, japoniar futbolaria (h. 2008).
• 1939 –
  • Claudette Colvin, Alabamako emakume afroamerikarra, historialari batzuen iritziz Afro-amerikarren eskubide zibilen mugimenduaren ama.
  • George Lazenby, australiar telebista eta zinemako aktorea eta modeloa.
  • Clay Regazzoni, suitzar 1 Formulako gidaria (h. 2006).
• 1940 – Raquel Welch, estatubatuar aktorea (h. 2023).
• 1941 – Rachid Boudjedra, frantsesezko aljeriar idazlea.
• 1942 – Werner Herzog, alemaniar zinemagilea.
• 1943 – Dolores Prida, kubatar-estatubatuar kazetari eta antzerkigilea (h. 2013).
• 1945 – Al Stewart, eskoziar egile abeslari eta folk-rock musikaria.
• 1946 –
  • Kyongae Chang, hegokorear astrofisikaria.
  • Freddie Mercury, Queen taldeko abeslaria (h. 1991).
• 1948 – Rewat Buddhinan, The Impossibles Thai pop taldeko abeslari, ekoizle eta kide sortzailea (h. 1996).
• 1951 –
  • Paul Breitner, alemaniar futbolari ohia.
  • Michael Keaton, estatubatuar aktore eta zinema zuzendaria.
• 1953 – Murray Mexted, zeelandaberritar errugbilari ohia.
• 1954 – Yu Myeong-Hee, hegokorear mikrobiologoa.
• 1957 – Peter Winnen, herbeheretar txirrindulari ohia.
• 1960 –
  • Karita Mattila, finlandiar sopranoa.
  • Gisberta Salce Júnior, brasildar emakume transgeneroa, diskriminazio anitzaren ikurra (h. 2006).
• 1964 - Anna Fiske, suediar ilustratzailea eta idazlea.
• 1965 – Osamu Maeda, japoniar futbolari ohia.
• 1966 – Achero Mañas, espainiar aktore eta zinema zuzendaria.
• 1967 – Matthias Sammer, alemaniar futbolari ohi eta entrenatzailea.
• 1969 –
  • Leonardo Araújo, brasildar futbolari ohia.
  • Alena Barillová, eslovakiar txirrindularia.
  • Francesc Homs, kataluniar abokatu eta politikaria.
• 1973 –
  • Paddy Considine, ingeles aktorea, zinema zuzendaria eta gidoigilea.
  • Rose McGowan, italiar aktorea.
• 1976 –
  • Tatiana Gutsu, ukrainar gimnasta ohia.
  • Carice van Houten, herbeheretar aktorea.
• 1978 – Chris Hipkins, Zeelanda Berriko lehen ministroa.
• 1980 – Marianna Madia, italiar politikaria.
• 1983 - Kenya Cuevas, pertsona transgeneroen eskubideen aldeko mexikar ekintzailea.
• 1986 – Miguel Pallardó, espainiar futbolaria.
• 1989 – Pere Tomàs, espainiar saskibaloi jokalaria.
• 1990 – Angy, espainiar aktore eta abeslaria.
• 1998 – Laura Corbacho, espainiar aktorea.

Heriotzak

Euskal Herria

• 1937 – Alejandro Mallona, EAJko politikari eskuindar, katoliko eta abertzalea, Mundakako alkatea, fusilatua (j. 1878).
• 1966 – Guido Caprotti, espainiar-italiar margolaria, Balmasedan (j. 1887).
• 2004 – Federico Etxebarria Uribe, bilbotar margolaria, Madrilen (j. 1911).
• 2008 – Mikel Errazkin, euskal musikari eta musikagilea eta Sorotan Bele taldearen sortzaileetako bat (j. 1974).
• 2019 – Iñigo Muguruza, gipuzkoar musikaria (j. 1964).

Mundua

• 1548 – Katalina Parr, Ingalaterrako erregina ezkontidea (j. 1512).
• 1782 – Bartolina Sisa, Aimara heroi nazionala (j. 1753).
• 1803 – Pierre Choderlos de Laclos, frantziar idazle eta militarra (j. 1741).
• 1838 – Charles Percier, frantziar arkitekto eta diseinatzailea (j. 1764).
• 1857 – Auguste Comte, soziologiaren sortzailea eta positibismoaren sortzailea (j. 1798).
• 1866 – Jules Dupuit, frantziar ingeniari eta ekonomialaria (j. 1804).
• 1876 – Manuel Blanco Encalada, Txileko presidentea (j. 1790).
• 1877 – Zaldi Ero, siux buruzagia (j. 1840?).
• 1891 – Jules-Élie Delaunay, bretainiar margolaria, eragin handiduna (j. [1828]]).
• 1902 – Rudolf Virchow, alemaniar mediku, antropologo, biologo eta politikaria (j. 1821).
• 1906 – Ludwig Boltzmann, austriar fisikaria (j. 1844).
• 1914 – Charles Péguy, frantziar idazle eta filosofoa (j. 1873).
• 1930 – Carl Panzram, estatubatuar serie-hiltzailea (j. 1901).
• 1936 – Gustave Kahn, frantziar idazlea eta arte-kritikaria (j. 1859).
• 1940 – Charles de Broqueville, Belgikako lehen ministroa (h. 1860).
• 1964 –
  • Ángel Cruchaga Santa María, txiletar poeta (j. 1897).
  • Elizabeth Gurley Flynn, estatubatuar politikari, sindikalista eta feminista (j. 1890).
• 1966 – Emilio Cecchi, italiar idazle eta kritikoa (j. 1884).
• 1970 – Jochen Rindt, 1 Formulako austriar pilotua, munduko txapelketa hil ostean irabazi duen gidari bakarra (j. 1942).
• 1983 – Antonio Mairena, flamenkoaren historiaren abeslari handienetariko bat (j. 1909).
• 1988 – Gert Fröbe, alemaniar aktorea (j. 1913).
• 1996 – Anselm Strauss, estatubatuar soziologoa (j. 1916).
• 1997 –
  • Georg Solti, hungariar orkestra-zuzendaria (j. 1912).
  • Teresa Kalkutakoa, albaniar misiolaria, Karitateko Misiolarien kongregazioaren sortzailea eta 1979ko Bakearen Nobel Saria (j. 1910).
• 1998 – Félix Morisseau-Leroy, haitiar idazlea eta bertako kreoleraren sustatzailea (j. 1912).
• 2000 – Abdul Haris Nasution, indonesiar militarra, Indonesiaren Independentziaren Aldeko Iraultzaren heroietako bat (j. 1918).
• 2001 – Tamara Smirnova, errusiar astronomoa (j. 1935).
• 2010 –
  • Guillaume Cornelis van Beverloo, Corneille, belgiar margolari eta grabatzailea (j. 1922).
  • Shoya Tomizawa, motoziklismoko japoniar pilotua, eroriko baten ondorioz (j. 1990).
• 2015 – Setsuko Hara, japoniar zinema antzezlea (j. 1920).
• 2017 – Nicolaas Bloembergen, herbeherear-estatubatuar fisikaria, 1981eko Fisikako Nobel Saria (j. 1920).
• 2018 – Freddie Oversteegen, Herbehereetako erresistentzia komunistako kidea II. Mundu Gerrako Herbehereetako okupazioan (j. 1925).
• 2020 – Jiří Menzel, txekiar zinema eta antzerki zuzendari, aktore eta gidoilaria (j. 1938).
• 2021 –
  • Sarah Harding, ingeles abeslaria, modeloa eta aktorea (j. 1981).
  • Ivan Patzaichin, errumaniar kanoalaria (j. 1949).
  • Živko Radišić, Bosnia-Herzegovinako presidentea (j. 1937).
• 2023 –
  • Albert Azarian, armeniar gimnasta (j. 1929).
  • María Teresa Campos, espainiar kazetaria, irratiko esataria eta telebistako aurkezlea (j. 1941).

Jaiak eta urteurrenak

• Sehaska egutegiko izendegia: Jugatx, Jugaitx, Jugatxi eta Garoa.
• Antzar Eguna Lekeition.
• Emakume Indigenaren Nazioarteko Eguna

Kanpo estekak