Urtarrilaren 28

Urtarrilaren 28a gregoriotar egutegiaren urteko hogeita zortzigarren eguna da. 337 egun falta dira urtea amaitzeko, 338 egun bisurteetan.

Gertaerak

Euskal Herria

• 1429 – Donostian sute batek hiria deuseztu zuen.
• 1985 – Lehenengo aldiz Espainiako bandera ikurrinaren ondoan agertu zen Ajuriaenean.

Mundua

• 1521 – Wormseko dietaren hasiera.
• 1724 – San Petersburgoko Estatu-Unibertsitatea sortu zen Errusian.
• 1887 – Eiffel Dorrea eraikitzen hasi ziren Parisen.
• 1909 – Estatu Batuetako armada Kubatik irten zen (Guantanamoko basetik izan ezik).
• 1918 – Leon Trotskik Armada Gorria sortu zuen.
• 1935 – Islandia abortoa legeztatu zuen lehen estatua bihurtu zen.
• 1949 – Europar Batasuneko kideek Europako Kontseilua sortzea erabaki zuten.
• 1952 – Frantziako armadak Cap Boneko sarraskia eragin zuen Tunisian. Mugimendu independentistaren aurka gogor ari zen Frantziako Gobernua.
• 1977 – Bi hilabetez emergentzia egoera aldarrikatu zen Espainian.
• 1981 – Guatemalako gerrilako lau adarrak batu ziren.
• 1986 – AEBren Challenger anezkak bere bigarren bidaian zeruan eztanda egin zuen. Zazpi pertsona hil ziren.
• 2019 – Brumadinho presako hondamendiak gutxienez 248 hildako utzi zituen.

Arte eta kultura

Euskal Herria

• 1931 – Katiuska, la mujer rusa (euskaraz: Katiuska, errusiar emakumea), Pablo Sorozabalen musika eta Emilio González del Castillo eta Manuel Martíren libretoa duen opereta estreinatu zen Bartzelonako Victoria antzokian.
• 2007 – Alberto Iglesias musikagile donostiarrak Musika Onenaren Goya saria jaso zuen.

Mundua

• 1916 – Goyescas (euskaraz: Goiatarrak), Enrique Granadosen musika eta Fernando Periqueten libretoa duen opera estreinatu zen New Yorkeko Metropolitan Operan.
• 1950 – Montana filma estreinatu zen, Ray Enrightek zuzendu eta Errol Flynn eta Alexis Smith aktoreek antzeztu zuten.
• 1970 – The Molly Maguires ("Molly Maguiretarrak") filma estreinatu zen, Martin Rittek zuzendu eta Richard Harris eta Sean Connery aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1977 – Cross of Iron ("Burdinezko Gurutzea") filma estreinatu zen, Sam Peckinpahek zuzendu eta James Coburn, Maximilian Schell, James Mason, David Warner eta Senta Berger aktoreek antzeztu zuten.

Zientzia eta teknologia

Euskal Herria

Mundua

• 1986 – Challenger espaziontziaren istripua.

Kirolak

Euskal Herria

Mundua

Jaiotzak

Euskal Herria

• 1312 – Joana II.a, Nafarroako erregina (h. 1349).
• 1817 – Francisco Lertsundi, gipuzkoar militar eta politikaria (h. 1874).
• 1819 – Jules Labat, lapurtar politikaria (h. 1914).
• 1823 – Celedonio de Uribe, gipuzkoar bide, ubide eta portuetako ingeniaria (h. 1871).
• 1842 – Tirso Olazabal, gipuzkoar politikari karlista (h. 1921).
• 1845 – Tirso Lacalle, nafar gerrillaria (h. 1920).
• 1879 – Julian Elortza, gipuzkoar politikari karlista (h. 1964).
• 1912 - Julia Bea Soto, nafar ekintzailea (h. 1935).
• 1913 – Antonio Maria Eizmendi Goenaga, Loidi-Saletxe, gipuzkoar bertsolaria (h. 1991).
• 1914 – Salvador Arqueta, bizkaitar futbolaria (h. 1981).
• 1930 – Luis de Pablo, euskal musikagilea, iraskasle famatua nazioartean (h. 2021).
• 1943 – Xabier Morrás, nafar margolaria.
• 1944 - Miren Odriozola Uzkudun, Laura, gipuzkoar ekintzailea.
• 1947 – Txetxu Rojo, Athleticeko futbolaria (h. 2022).
• 1949 – Iñaki Txurruka, euskal herritar futbolari ohia.
• 1951 – Jesus López de Dicastillo, nafar ingeniari, kazetari eta abenturazalea.
• 1952 – Lurdes Imaz, gipuzkoar irakaslea ohia eta antzerki zuzendaria.
• 1958 – Alfonso Barasoain, bizkaitar futbolari eta entrenatzailea (h. 2021).
• 1964 – Juan Carlos González Salvador, bizkaitar txirrindulari ohia.
• 1966 – Adolfo Osta, nafar kantautorea, folk musika egiten duena.
• 1967 – Iñaki Larrinbe, arabar artista.
• 1972 – Oskar Lasa, Lasa III.a, nafar esku huskako pilotari ohia, esku huskako pilotako irakaslea eta taxilaria.
• 1975 – Pablo Zalba, euskal herritar politikari eta ekonomialaria.
• 1979 – Maite Maruri, bizkaitar opera eta zarzuela abeslaria, mezzosopranoa.
• 1983 – Irati Fernandez Gabarain, nafar komiki marrazkilaria, ilustratzailea, storyboard artista, ikusentzunezko sortzailea eta irakaslea.
• 1985 – Michael Lorenzo-Vera, lapurtar golfaria.
• 1988 – Libe Mimenza, bizkaitar kazetari, komunikazioaren ikertzaile eta hedabideetako iritzi-emailea.
• 1992 – Irati Bilbao, bizkaitar jazz musikaria eta abeslaria.
• 2001 – Ander Lorente, bizkaitar futbolaria.
• 2003 – Jon García Fuentes, nafar futbolaria.

Mundua

• 676 – Toneri printzea, Nara aroko printze inperiala (h. 735).
• 1444 – Francesco de' Pazzi, italiar noblea (h. 1478).
• 1457 – Henrike VII.a, Ingalaterrako erregea (h. 1509).
• 1611 – Johannes Hevelius, poloniar astronomoa, Ilargiaren topografiaren sortzailetzat joa (h. 1687).
• 1674 – Jean Ranc, frantziar margolari rokokoa (h. 1735).
• 1701 – Charles Marie de La Condamine, frantziar matematikaria eta naturalista (h. 1774).
• 1712 – Tokugawa Ieshige, Tokugawa shogunerriko bederatzigarren shoguna (h. 1761).
• 1755 - Maria Bellido, Independentziaren gerrako jaendar heroia (h. 1809).
• 1761 – Marguerite Gérard, frantziar margolaria, rokoko estilokoa (h. 1837).
• 1768 – Frederiko VI.a Danimarkakoa, Danimarkako eta Norvegiako erregea (h. 1839).
• 1784 – George Hamilton-Gordon (Aberdeengo IV. dukea), Erresuma Batuko lehen ministroa (h. 1860).
• 1807 – Robert McClure, irlandar esploratzailea (h. 1873).
• 1825 – Benedetto Cairoli, Italiako lehen ministroa (h. 1889).
• 1833 – Charles George Gordon, britainiar militar eta administratzaile koloniala (h. 1885).
• 1834 – Sabine Baring-Gould, ingeles apaiz anglikano eta idazlea (h. 1924).
• 1841 – Henry Morton Stanley, galestar kazetari eta esploratzailea (h. 1904).
• 1853 –
  • José Martí, olerkilaria eta Kubako independentziaren aita (h. 1895).
  • Vladimir Soloviev, errusiar filosofo eta olerkaria (h. 1900).
• 1858 – Edgeworth David, galestar-australiar geologoa eta esploratzailea (h. 1934).
• 1865 – Kaarlo Juho Ståhlberg, lehendabiziko Finlandiako presidentea (h. 1952).
• 1873 – Sidonie Gabrielle Colette, frantziar eleberrigilea (h. 1954).
• 1876 – Rudolf Trebitsh, austriar antrolopologoa (h. 1918).
• 1884 – Auguste Piccard, suitzar asmatzaile, fisikari eta esploratzailea (h. 1962).
• 1887 – Arthur Rubinstein, poloniar pianista (h. 1982).
• 1890 – Eoin O'Duffy, irlandar errepublikar, militar eta polizia burua (h. 1944).
• 1893 – Josep Vicenç Foix, kataluniar idazlea (h. 1987).
• 1897 – Valentin Kataev, ukrainar idazlea eta politikaria (h. 1986).
• 1900 –
  • Hermann Kesten, alemaniar idazlea (h. 1996).
  • Alice Neel, estatubatuar artista bisuala (h. 1984).
• 1903 – Kathleen Lonsdale, irlandar-britainiar kimikaria, kristalografian aditua eta Royal Societyko lehenengo emakume kidea (h. 1971).
• 1905 – György Kulin, hungariar astronomoa (h. 1989).
• 1906 – Constancia de la Mora, espainiar aristokrata eta komunista (h. 1950).
• 1908 – Paul Misraki, greziar musikagilea (h. 1998).
• 1912 – Jackson Pollock, estatubatuar margolaria, espresionismo abstraktuko mugimenduan nabarmena (h. 1956).
• 1916 – Vergílio Ferreira, portugaldar idazlea (h. 1996).
• 1917 – William P. Gottlieb, estatubatuar kazetaria eta argazkilaria, jazzaren «Urrezko Garaiaren» irudiegatik ezaguna (h. 2006).
• 1918 – Louis-René des Forêts, frantziar idazlea (h. 2000).
• 1920 – Valentina Borisenko, sobietar xakelaria (h. 1993).
• 1922 – Robert William Holley, estatubatuar biokimikaria, 1968ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 1993).
• 1924 – Marcel Broodthaers, belgikar olerkari, zinemagile eta artista (h. 1976).
• 1927 – Hiroshi Teshigahara, japoniar zinema zuzendaria (h. 2001).
• 1929 – Claes Oldenburg, suediar-estatubatuar eskultorea (h. 2022).
• 1931 – Lucia Bosè, italiar aktorea (h. 2020).
• 1934 – Ziza Massika, aljeriar erizaina eta militante nazionalista, Aljeriako gerran nabarmendu zena (h. 1959).
• 1935 –
  • Dominique Bozo, frantziar museo-arduraduna (h. 1993).
  • David Lodge, ingeles idazlea.
• 1936 –
  • Alan Alda, estatubatuar aktorea, gidoigilea eta zuzendaria.
  • Ismail Kadare, albaniar idazlea (h. 2024).
• 1938 – Tomas Lindahl, suediar-britaniar minbiziari buruzko ikerketan espezializatutako zientzialaria, 2015eko Kimikako Nobel Saria.
• 1940 – Carlos Slim, mexikar enpresaburu eta ingeniaria.
• 1941 – Jevhen Martxuk, Ukrainako lehen ministroa (h. 2021).
• 1942 –
  • Sjoukje Dijkstra, herbeheretar izotz gaineko patinatzaile-artistikoa (h. 2024).
  • Francisco Sánchez Cárdenas, panamar politikaria eta sendagilea.
• 1944 –
  • Rosalía Mera, espainiar jostuna eta enpresaburua (h. 2013).
  • John Tavener, ingeles musikagilea (h. 2013).
• 1945 – Robert Wyatt, ingeles musikari ohia.
• 1946 – Carlos Cano, espainiar egile abeslari eta poeta (h. 2000).
• 1949 – Mike Moore, Zeelanda Berriko lehen ministroa (h. 2020).
• 1950 – Hamad bin Isa Al Khalifah Bahraingoa, Bahraingo erregea.
• 1951 – Leonid Kadeniuk, kosmonauta eta Ukrainako diputatu ohia, Sobietar Batasunaren osteko Ukrainako lehen kosmonauta (h. 2018).
• 1955 – Nicolas Sarkozy, Frantziako presidentea.
• 1957 –
  • Mirjana Karanović, serbiar aktorea.
  • Nick Price, zinbabwear golfaria.
• 1961 – Arnaldur Indriðason, islandiar fikziozko krimen liburu idazlea.
• 1964 – Corinna zu Sayn-Wittgenstein, alemaniar enpresari eta aristokrata, Juan Carlos I.a Espainiakoaren maitale izateagatik ezaguna.
• 1969 –
  • Susan Choi, estatubatuar eleberrigilea.
  • Kathryn Morris, estatubatuar aktorea.
• 1972 –
  • Amy Coney Barrett, estatubatuar abokatua, legelaria eta akademikoa.
  • Léon van Bon, herbeheretar txirrindulari ohia.
  • Marta Rodríguez Fouz, galiziar soziologoa, kazetaria, unibertsitateko irakaslea, ikertzailea eta futbolaria.
• 1973 – Tomislav Marić, kroaziar futbolari ohia.
• 1978 – Gianluigi Buffon, italiar futbolari ohia, munduko atezain onenetekotzat joa.
• 1980 – Yasuhito Endo, japoniar futbolaria.
• 1981 – Elijah Wood, estatubatuar aktorea.
• 1982 – Camila Sosa Villada, argentinar idazlea eta antzerki, zinema eta telebistako aktore transgeneroa.
• 1983 .
  • Milan Majstorović, serbiar saskibaloi jokalaria.
  • Urko Pardo, euskal eta galiziar jatorriko belgikar futbolaria.
  • Sandy Leah Lima, brasildar abeslari eta aktorea.
• 1984 – Andre Iguodala, estatubatuar saskibaloiko jokalaria.
• 1985 –
  • Eduardo Aranda, paraguaiar futbolaria.
  • Aya Miyama, japoniar futbolari ohia.
• 1986 – Jessica Ennis-Hill, britainiar atleta ohia, heptatloian nabarmendua.
• 1988 –
  • Quentin Oliver Lee, estatubatuar aktore eta ekoizlea (h. 2022).
  • Camille Lepage, frantziar gerra-argazkilari eta kazetaria (h. 2014).
• 1991 – Wan Zack Haikal, malysiar futbolaria.
• 1994 – Maluma, kolonbiar reggaeton abeslari eta konpositorea.
• 1996 – Tanaya Mechelle Atkinson, Nay, estatubatuar saskibaloi jokalaria.
• 1998 – Ariel Winter, estatubatuar aktorea.
• 1999 - Hrvy, britainiar abeslari eta telebista aurkezlea.

Heriotzak

Euskal Herria

• 1863 – Pierre-Michel Martin, Lubize, lapurtar antzerkigile eta libretista, Parisen (j. 1798).
• 1875 – José María Mathé, gipuzkoar militarra (j. 1800).
• 1926 – Gustave Rives, baxenafar arkitektoa, Parisen (j. 1858).
• 1940 – Jan Battitt Millox, lapurtar bertsolaria (j. 1870).
• 1945 – Felipe Sansiñena, nafar presoa, Neuengamme kontzentrazio esparruan naziek eraildako hiru euskaldunetako bat (j. 1904).
• 1946 – Eliodoro de la Torre, euskal herritar politikari jeltzalea (j. 1889).
• 1951 – Eugenio Imatz, donostiar filosofo eta itzultzaile errepublikazalea, Veracruzen (j. 1900).
• 1956 - Alejandro Valdés Goikoetxea, euskal musikaria (j. 1883).
• 1978 – Antero González de Audikana, euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (j. 1901).
• 1982 – Manu Robles-Arangiz, euskal herritar politikari eta sindikalista, ELAren sortzaileetakoa (j. 1884).
• 1988 – Klaudio Gallastegi, bizkaitar apaiz eta idazlea (j. 1906).
• 2000 –
  • Rafael Ortiz Alfau, euskal herritar margolari eta ilustratzailea (j. 1935).
  • Javier Sampedro, arabar enpresaburu eta politikaria (j. 1939).
• 2014 – Jose Luis Bilbao Mentxaka, Bala Beltz, Athletic Klubeko erandioztar futbolaria (j. 1921).
• 2021 –
  • Solita Apaolaza, gipuzkoar sendalari edo petrikiloa (j. 1929).
  • Guillermo Galeote, gipuzkoar mediku eta politikaria, Madrilen (j. 1941).
• 2022 – Leire Iribarne, euskal musikaria, pianojolea eta abeslaria, Diabolo Kiwi taldeko partaidea (j. 1997)

Mundua

• 592 – Guntram I.a, Borgoinako saliar frankoen erregea.
• 661 – Ali ibn Abi Talib, Sunitentzat laugarren eta azken kalifa Rashidun, eta xiitentzat lehendabiziko Imama (j. 598).
• 814 – Karlomagno, frankoen errege eta Mendebaldeko enperadore (j. 742).
• 1271 – Elisabet Aragoikoa, Frantziako erregina ezkontidea.
• 1526 – Elisabetta Gonzaga, Italiar Pizkundeko aitoren alaba (j. 1471).
• 1547 – Henrike VIII.a Ingalaterrakoa, Ingalaterrako erregea (j. 1491).
• 1591 – Agnes Sampson, eskoziar sendalaria, sorgin-ehiza epaiketatan kondenatu eta hila.
• 1621 – Paulo V.a, Aita santua (j. 1552).
• 1687 – Johannes Hevelius, poloniar astronomoa, Ilargiaren topografiaren sortzailetzat joa (j. 1611).
• 1712 – Fernando de Moncada, Nafarroako erregeordea (j. 1646).
• 1754 – Ludvig Holberg, daniar jakintsu eta idazlea (j. 1684).
• 1798 – Christian Gottlob Neefe, alemaniar musikagilea (j. 1748).
• 1805 – Mihály Csokonai Vitéz, hungariar olerkaria (j. 1773).
• 1839 – William Beechey, ingeles margolari erretratugilea (j. 1753).
• 1859 –
  • William Hickling Prescott, estatubatuar historialaria eta hispanista (j. 1796).
  • Frederick John Robinson (Goderich I. bizkondea), Erresuma Batuko lehen ministroa (j. 1782).
• 1861 – Henri Murger, frantziar idazlea (j. 1822).
• 1868 – Adalbert Stifter, austriar idazle eta margolaria (j. 1805).
• 1890 – Prudence Crandall, Estatu Batuetako emakumeen boto-ematearen eta afro-amerikarren eskubideen aldeko maistra eta ekintzailea (j. 1803).
• 1905 – Manuel Mariátegui y Vinyals, espainiar politikari kontserbadorea (j. 1842).
• 1908 – Sidney Paget, Viktoriar Aroko britainiar ilustratzailea (j. 1860).
• 1913 – Segismundo Moret, espainiar politikari liberala (j. 1833).
• 1924 –
  • Teófilo Braga, Portugalgo presidentea (j. 1843).
  • Antonio del Moral, madrildar militar eta politikaria (j. 1849).
• 1928 – Vicente Blasco Ibáñez, espainiar idazle, kazetari eta politikaria (j. 1867).
• 1939 – William Butler Yeats, irlandar idazlea, 1923ko Literaturako Nobel Saria (j.1865).
• 1945 -
  • Joseph Putz, frantziar militarra, Bilboko guduan Eusko Gudarosteko 1. dibisioa zuzendu zuena (j. 1895).
  • Roza Xanina, Bigarren Mundu Gerrako eliteko sobietar frankotiratzailea (j. 1924).
• 1953 – James Scullin, Australiako 9. lehen ministroa (j. 1876).
• 1960 – Zora Neale Hurston, estatubatuar antropologa eta idazle folklorista, Harlemgo Pizkundeko pertsonaia garrantzisua (j. 1891).
• 1963 – Gustave Garrigou, frantziar txirrindularia (j. 1884).
• 1965 – Maxime Weygand, frantziar jenerala (j. 1867).
• 1972 – Dino Buzzati, italiar idazle, margolari eta kazetaria (j. 1906).
• 1975 – Antonín Novotný, Txekiako presidentea (j. 1904).
• 1976 – Marcel Broodthaers, belgikar olerkari, zinemagile eta artista (j. 1924).
• 1978 – Arnold Hauser, hungariar arte-historialaria (j. 1892).
• 1980 – Llorenç Villalonga, katalanez zein gaztelaniaz idatzi zuen kataluniar idazlea (j. 1897).
• 1982 – Élisabeth Chaplin, Nabis estiloko margolaria (j. 1890).
• 1983 –
  • Sweet Emma Barrett, estatubatuar jazz-kantari eta piano-jolea (j. 1897).
  • Frank Forde, Australiako 15. lehen ministroa (j. 1890).
  • Norbert Tauer, txekiar euskalari eta idazlea (j. 1898).
• 1986 –
  • Christa McAuliffe, espazioan bidaiatzeko hautatutako lehen herritar zibila, Challenger espazio anezkaren istripuan (j. 1948).
  • Judith Resnik, estatubatuar ingeniari elektrikokoa, software-ingeniaria, ingeniari biomedikoa, pilotua eta astronauta (j. 1949).
• 1988 – Klaus Fuchs, alemaniar fisikaria (j. 1911).
• 1993 –
  • Helen Sawyer Hogg, estatubatuar-kanadar astronomoa (j. 1905).
  • Hannah Wilke, estatubatuar margolari, eskultore, argazkilari, bideoartista, performancelaria eta irakaslea (j. 1940).
• 1994 – Frank Hardy, australiar idazle eta ezkertiar politiko eta ekinzailea (j. 1917).
• 1996 –
  • Joseph Brodsky, errusiar-estatubatuar poeta, 1987ko Literaturako Nobel Saria (j. 1940).
  • Jerry Siegel, estatubatuar komikigilea, Supermanen sortzaileetako bat (j. 1914).
• 2002 –
  • Gustave Deloor, flandriar txirrindularia (j. 1913).
  • Astrid Lindgren, suediar idazlea (j. 1907).
• 2005 – Jim Capaldi, ingeles musikari, Traffic taldeko kide sortzailea (j. 1944).
• 2007 – Carlo Clerici, italiar jatorriko suitzar txirrindularia (j. 1929).
• 2008 – Juana Francisca Rubio, espainiar margolaria eta kartelgilea (j. 1911).
• 2010 – Eduardo Catalano, argentinar arkitektoa (j. 1917).
• 2014 – Blas Piñar, espainiar eskuin muturreko politikari eta idazlea (j. 1918).
• 2016 –
  • Signe Toly Anderson, estatubatuar abeslaria, Jefferson Airplane taldearen sortzaileetakoa (j. 1941).
  • Paul Kantner, estatubatuar rock musikaria, Jefferson Airplane taldearen sortzaile eta gitarrista (j. 1941).
• 2018 – Gene Sharp, estatubatuar filosofoa (j. 1928).
• 2020 –
  • Alberto Blecua, espainiar filologo, irakasle eta idazlea (j. 1941).
  • Nicholas Parsons, ingeles aktore eta telebista eta irrati aurkezlea (j. 1923).
• 2021 –
  • Paul J. Crutzen, herbeheretar kimikaria, 1995eko Kimikako Nobel Saria (j. 1933).
  • Amina Sow Mbaye, senegaldar idazlea (j. 1937).
• 2022 – Guy Laporte, frantziar errugbilaria (j. 1952).
• 2023 –
  • Lisa Loring, estatubatuar aktorea (j. 1958).
  • Xavier Rubert de Ventós, kataluniar filosofo eta politikaria (j. 1939).
  • Tom Verlaine, estatubatuar musikaria, Television taldeko kidea (j. 1949).

Jaiak eta urteurrenak

• Sehaska egutegiko izendegia: Toloño eta Ixone.

Kanpo estekak