Ադրբեջանի պատմությունը ներառում է Ադրբեջանի հանրապետության և ադրբեջանցիների պատմությանն առնչվող թեմաներն ու երևույթները։ Ադրբեջանի պատմությունը սկսվում է 11-րդ դարից, երբ քոչվոր թյուրք–սելջուկները ներխուժեցին Հայկական լեռնաշխարհ և Պարսկաստան։

Միջնադար

Օղուզներ

միջնադարյան թյուրքական ցեղեր, ժամանակակից թուրքերի, ադրբեջանցիների, գագաուզների և թուրքմենների նախնիները։

Սկզբում «օղուզ» տերմինը կիրառվում էր տարբեր թյուրքական ցեղերի միությունների ընդհանուր բնորոշման համար, սակայն հետագայում այն դարձել է հարարալյան տափաստաններում ձևավորված ցեղերի էթնիկ անվանում։ Օղուզները պատմական ասպարեզ են դուրս եկել որպես Խազարական խաքանության վասալներ։

Օղուզերի մասին առաջին անգամ հիշատակվում է արաբական աղբյուրներում, IX դարի առաջին կեսին։ Նրանք զբաղեցնում էին հսկայական տարածք Սիրդարյա գետից և Արալի ծովից հյուսիս ընկած տափաստաններում մինչև խազարների և Վոլգայի բուլղարների տարածքներ՝ արևմուտքում հարցում՝ այդտեղի լեզվի, մշակույթի վրա, նաև սելջուկները կարևոր դեր են խաղացել Թուրք-պարսկական ավանդույթի մեջ։ Կայսրության հյուսիսարևմտյան ծայրամասային մասերում թյուրքական ցեղերի բնակավայրերը, հարևան պետություններից ներխուժումները կանխելու նպատակներով, հանգեցրին այդ տարածքների առաջադեմ թյուրքացմանը։ Նրանք դարձան Ջալաիրիդի Սուլթանության վասալ մոտ 1375թ, երբ նրանց առաջատար ցեղի առաջնորդը ղեկավարում էր Մոսուլը։ Այնուամենայնիվ, նրանք ապստամբեցին Ջալաիրիդների դեմ և իրենց անկախությունը ապահովեցին արքայատոհմից՝ Թավրիզ Կարա Յուսուֆի նվաճմամբ։ 1400 թվականին Թիմուրլանը հաղթեց Կարա-Քոյունլային, և Կարա-Յուսուֆը փախավ Եգիպտոս՝ ապաստան փնտրելով Մամլյուքներից։ Նա հավաքեց բանակը և 1406թ.-ին վերադարձրեց Թավրիզը։

1410 թվականին Կարա-Կոյունլուն գրավեց Բաղդադը։ Այնտեղ Կարա-կոյունլուն արագացրեց ջալաիրիդների անկումը, որոնց նրանք ժամանակին ծառայում էին։ Չնայած Կարա-Յուսուֆի ժառանգների միջև ներքին տարաձայնություններին 1420 թվականին նրա մահից հետո և հայ անջատողականների ու Աջամի աճող սպառնալիքին, Կարա-Կոյունլուն ավելի ուշ փլուզվեց մի շարք հայկական ապստամբությունների պատճառով:

Սկզբնապես, Ակ-Կոյունլուն անվանում էին Օգուզ թուրքերի քոչվոր ցեղերի միություն, որոնք XIV-XV դարերում ապրել են Վերին Եփրատում։ XV դարի սկզբին Ակ-Կոյունլուն ստեղծեց նույնանուն պետություն։ Ուզուն-Հասանի օրոք (1453-1478) Ակ-Կոյունլուն հաղթեց իր գլխավոր թշնամուն՝ Կարա-Կոյունունուն։ Գրավելուց հետո Ուզուն-Հասանը դարձրեց Թավրիզը մայրաքաղաք։ Նա անհաջող պատերազմներ է մղել Թուրքիայի հետ և 1477-ին պատերազմեց Վրաստանի հետ։ 16-րդ դարի սկզբին Ակ-Կոյունլուն նահանգը ջախջախվեց Կիզիլբաշի կողմից՝ Շահ Իսմայիլի գլխավորությամբ։

Դասական ժամանակաշրջան

Սեֆյաններ

Սեֆյանների առաջին տիրակալը Իսմայիլ I-ն էր (1501-1524 թթ.), որը ծնվել է Իրանի Արդեբիլ քաղաքում։ Թուրքիայի Ակ-Կոյունլու պետության ղեկավար Ալվանդ Խանի նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո Շարուրի (Նախիջևանում) տակ Իսմայիլը հաղթանակած մտավ Թավրիզ, որտեղ 1501 թվականի հուլիսին իրեն շահ հռչակեց։ Չնայած նրան, որ ի սկզբանե նրա կողմից վերահսկվող տարածքը սահմանափակվում էր միայն Ադրբեջանի կողմից, հաջորդ 10 տարիների ընթացքում նա իր իշխանության ներքո միավորեց Իրանի մեծ մասը, ինչպես նաև իր պետությանը միացրեց հարևան Իրաքի Բաղդադ և Մոսուլ Նահանգները։

Ստեղծված պետությունը ամենից հաճախ կոչվել է Քըզըլբաշ (Քըզըլբաշի պետություն)։ Օգտագործվել են նաև Քըզըլբաշի Թագավորության և Քըզըլբաշի տիրապետության անվանումները, իսկ շահը կրում էր քըզըլբաշի փադիշահի տիտղոսը։

Սեֆևիների պետության մայրաքաղաքը դարձավ Թավրիզ քաղաքը։ Հետագայում մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Կազվին, իսկ այնտեղից՝ Սպահան։

Ադրբեջանական խանություններ Կովկասում

Հյուսիսային խանություններ

Թալիշի խանություն

Թալիշ լեռների, Կասպից ծովի և Մուգան դաշտավայրի միջև գտնվում էր Թալիշի խանությունը։ Խանության հիմնադիրը Սեյիդ Աբբասն էր։ Նրա մահից հետո խան դարձավ Գարա խանը (1747-1786): Գարա խանին հաջողվեց նվաճել տեղական իշխող դասը, խանության կենտրոնը Աստարայից տեղափոխվեց Լանկարան։

Ղարաբաղի և Գյանջայի (Գանձակի) խանությունները

Ղարաբաղի և Գյանջայի (Գանձակի) խանությունները ստեղծվել են Արցախյան իշխանությունների տարածքում։ Ջամամալ Ջավավանշիր Գարաբաղին գրում է. «Ղարաբաղի սահմանը գնում է Խուդաֆերինի կոտրված կամրջից դեպի Արաքս գետը։ Այն հոսում է դեպի Կասպից ծով։ Հյուսիսում՝ Ղարաբաղի սահմանը անցնում է Կուր գետով, իսկ Կուր գետը հատվում է Արաքս գետի հետ։»

Գյանջայի խանության հիմնադիրը Շահվերդի խան Զիյադօղլ II-ն էր։ Նա եկավ Գյանջա 1747 թվականին և այստեղ հաստատեց իր իշխանությունը։ Նա ասաց, որ 10,000 տոլար ոսկի կտա Իրակլի II, որն իրեն օգնել էր Գյանջայում իրանական կայազորի ապամոնտաժման հարցում։ Բայց նա չկարողացավ պահել իր խոսքը։ Նրա որդիները՝ Մուհամմադ Հասան խանը (1760-1778) և հետագայում նրա իրավահաջորդ Մուհամմադ խանը հրաժարվեցին վճարել այդ պարտքը։

Հարավային խանություններ

Ուրմիայի խանություն

Ուրմիայի խանությունը կարևոր տեղ էր գրավում ՛՛Հարավային Ադրբեջան տարածաշրջանում ձևավորված խանությունների մեջ։ Խանությունը հիմնել է Նադիր Շահի զարմիկը՝ Ֆաթալի խան Աֆշարը։

Թավրիզի և Խոյի խանություններ

Թավրիզի և Խոյի խանությունները Դունբուլի ցեղի սերունդների ձեռքում էին։ Մարաղայի խանությունը գտնվում էր Ալիքուլու խան Մուքադդամ-ի ձեռքում, որը կառավարում էր այստեղ Նադիրի օրոք։ Արդաբիլի խանությունը ղեկավարվում էր Նազարալի խան Շահսևանի մինչև 1792 թվականը։

Մակու խանություն

Մակու խանությունը ստեղծվել է Բահաթի դինաստիայի կողմից՝ Ահմադ Սոլթանը (1747-1778):

Քաղաքների շուրջ ձևավորվել են իրանական խանությունները, որոնք սոցիալ-քաղաքական և մշակութային կենտրոններ էին։ Խաները հիմնականում գալիս էին ցեղային առաջնորդներից։

Այսպիսով, 18 դարի 40-ական թվականներին մեծ փոփոխություն տեղի ունեցավ տարածաշրջանի հասարակական-քաղաքական կյանքում։ Հիմնադրվել են մինչև քսան տարբեր խանություններ և դրանցից կախված փոքր վարչական-քաղաքական կառույցներ։

Նոր դար

Ռուսաստանի կողմից Ադրբեջանի գրավումը

Զգուշացում նախքան ընթերցելը՝

Առաջիկա բաժինում ներկայացված տեղեկատվությունը ներկայացնում է Ադրբեջանի ժամանակակից տարածքում տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունները, այլ ոչ թե Ադրբեջանցիների պատմությունը։

Գյուլիստանի պայմանագիր

Գյուլիստանի պայմանագիրը առաջին պայմանագիրն էր, որը ստորագրվեց Ռուսաստանի կայսրության և Իրանի միջև։ 1813 թվականի հոկտեմբերի 12-ին՝ կովկասը բաժանվեց Ռուսաստանի և Իրանի միջև։ Համաձայնագիրը ստորագրում են Շահի փաստաբան Միրզա Աբդուլհասան Խանը՝ իրանական կողմից, իսկ Ռտիշևը՝ ռուսական կողմից։ Այս խաղաղ պայմանագրի պայմաններով կովկասյան մի շարք (Թալիշ, Շիրվան, Գուբա, Բաքու, Գյանջա, Ղարաբաղ, Շեքի) խանությունները հանձնվեցին Ռուսաստանին, բացառությամբ Արևելյան Հայաստանի Երևանի և Նախիջևանի խանություններից։

Թուրքմենչայի պայմանագիր

Ռուս-իրանական երկրորդ պատերազմի արդյունքում ստորագրվել է 1828 թ. Փետրվարի 10-ին՝ Թուրքմենչայ գյուղում Ռուսաստանի և Իրանի միջև պայմանագիր։ Համաձայնագրի ստորագրմանը մասնակցել են նաև հայտնի ռուս գրող Գրիբոյեդով-ը և Աբբաս–Միրզրա։

Կարևոր կետեր

1. Պայմանագրի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ Իրանը հանձնում է Երևանը և այսօր Ադրբեջանի մաս կազմող՝ Նախիջևանը, Թալիշը, Օրդուբադը և Արրան նահանգի Մուղան շրջանները Ռուսաստանին, ինչպես նաև այն շրջանները, որ Ռուսաստանին էր հանձնել Գյուլիստանի պայմանագրի ընթացքում։
2. Արաքսն է նոր սահմանը Իրանի և Ռուսաստանի միջև, «Արարատ ղալայից մինչև Ասթարա գետի ելանցքը»։
3. Պայմանագրի 6-րդ հոդվածի համաձայն՝ Իրանը խոստացավ Ռուսաստանին վճարել 10 քորուր ոսկի (1828 թ. արժույթով)։
4. Պայմանագրի 8-րդ հոդվածի համաձայն՝ պարսկական նավերը կորցնում են իրենց իրավունքները Կասպից ծովում և իր ափերին շրջելու, որը տրվում է Ռուսաստանին։
5. Իրանը ճանաչում է կապիտուլյացիայի իրավունքներ Պարսկաստանում գտնվող ռուսերի համար։
6. Պայմանագրի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝ Ռուսաստանը շահում է իր հյուպատոսարան պատվիրակներին Պարսկաստանում այլուր ուղարկելու իրավունքը։
7. Պայմանագրի 13-րդ հոդվածի համաձայն՝ պատերազմի գերիների փոխանակում։
8. Պայմանագրի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝ Պարսկաստանը ուժադրված է տնտեսական պայմանագրեր կնքել Ռուսաստանի հետ՝ ինչպես որ Ռուսաստանը կոնկրետացնի։
9. Պայմանագրի 7-րդ հոդվածի համաձայն՝ Ռուսաստանը խոստանում է աջակցել Աբբաս Միրզային որպես Պարսկաստանի թագաժառանգը Ֆաթհալի Շահի մահից հետո։
10. Պարսկաստանը պաշտոնապես ներողություն է խնդրում իր կողմից Գյուլիստանի պայմանագրի համաձայնությունների խախտման համար։
11. Պայմանագրի 15-րդ հոդվածի համաձայն՝ Ֆաթհալի Շահը խոստանում է հյուսիսարևմտյան շրջանում որևէ խանությունների անջատման շարժունմերը չհալածել։

Նորագույն դար

Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն

Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունը հռչակված է եղել մուսուլմանների կողմից բնակեցված նախկին Կովկասյան կուսակալության, այդ թվում՝ Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգների, ինչպես նաև Զաքաթալայի շրջանի տարածքներում։ 1918 թվականի հոկտեմբեր-մայիս ժամանակաշրջանում ԱԺՀ տարածքի մեծամասնությունում թուրքական զորքեր էին տեղակայված, իսկ 1918 թվականի նոյեմբերի մինչև 1919 թվականի օգոստոսը Բաքվում և երկրի արևելյան մասում գտնվում էր բրիտանական բանակը։

1918-ի մայիսի 26-ին ընկավ Անդրկովկասի ժողովրդավարական դաշնային հանրապետությունը, և նրա մարմինները լուծարվեցին։ Ադրբեջանական խմբակցությունը իրեն վերածվեց Ադրբեջանի ազգային խորհրդի։ Ադրբեջանի Ազգային խորհուրդը անհապաղ ձեռնարկեցին խորհրդարանական գործառույթները և հռչակել հիմքը «Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության» մայիսի 28-ին 1918 թ․–ին, որ Ադրբեջանը ազատ և անկախ պետություն է։

Խորհրդին դեմ էին ծայրահեղ ազգայնականները, ովքեր մեղադրում էին, որ դա չափազանց ձախակողմյան է։ Խորհուրդը չեղարկվեց 1918 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին Խորհրդարանի բացումից հետո։ Սա արևելյան մուսուլմանական աշխարհում առաջին ժողովրդավարական խորհրդարանն էր։ Ալիմարդան Թոփչուբաշովը դարձավ խորհրդարանի նախագահ, իսկ Հասան բեյ Աղաևը նշանակվեց որպես փոխնախագահ։  Ընդհանուր առմամբ, խորհրդարանն անցկացրեց 145 նստաշրջան, որոնցում քննարկվեցին ավելի քան 270 օրինագիծ, և դրանցից 230-ը ընդունվեցին։

Թուրքիայի ներխուժում Ադրբեջան

Մինչ այդ, Թուրքիայի 5-րդ կովկասյան դիվիզիայի առաջադեմ ստորաբաժանումներն արդեն գտնվում էին Ելիզավետպոլում, որտեղ մտել էին մայիսի 25-ին։ Նույն օրը այնտեղ հասավ թուրք գեներալ Նուրի փաշան և կազմավորեց Կովկասյան իսլամական բանակը, որը պետք է իրականացներ մեկ գործողություն՝ գրավել Բաքուն։

Հունիսի 4-ին Ադրբեջանի-ի և Թուրքիայի միջև կնքվել է խաղաղության և բարեկամության համաձայնագիր, համաձայն որի Թուրքիան խոստացավ «զինված ուժով օգնություն ցուցաբերել Ադրբեջանի Հանրապետության կառավարությանը, եթե այդպիսի անհրաժեշտություն լինի երկրում կարգուկանոնն ու անվտանգությունն ապահովելու համար»։ Հաջորդ օրը թուրքական բանակը մտավ Ելիզաբեթպոլ։ Հունիսի 6-ին, Բաքվի ժողովրդական կոմիսարների զինված կազմավորումները սկսեցին հարձակում Ելիզավետպոլի վրա։ ՀՌԱԿ կառավարությունը դիմել է Թուրքիային ռազմական օգնություն ցույց տալու համար ՝ պարզապես կնքված բարեկամության համաձայնագրի հիման վրա։ Այդ նպատակով Թուրքիան տեղակայեց Կովկասյան իսլամական բանակը գեներալ Նուրի փաշայի հրամանատարության ներքո, որը ժամանեց 5-րդ կովկասյան և 15-րդ Չանաքախալինսկի թուրքական ստորաբաժանումները, որոնք ժամանեցին մուսուլմանական կորպուսը (Հունիսի 26-ից առանձնացված Ադրբեջանի կորպուս), որը ձևավորվել է ԱԺՀ կառավարության կողմից։ Համատեղ թուրք-ադրբեջանական զորքերը ջախջախիչի մոտակայքում հաղթեցին Կովկասի 1-ին Կարմիր բանակի կորպուսի հատվածներին։

Հունիսի 16-ին Ադրբեջանի կառավարությունն ու Ազգային խորհուրդը Թիֆլիսից տեղափոխվեցին Ելիզավետպոլ, որը դարձավ ԱԺՀ-ի ժամանակավոր մայրաքաղաք (հուլիսի 30-ին վերանվանվեց՝ Գյանջա)։ Հունիսի 17-ին տեղի է ունեցել Ադրբեջանի ազգային խորհրդի նիստ, որը, թուրքական հրամանատարության ճնշման տակ, ստեղծեց նոր կառավարություն և լուծարվեց իրեն։ Օրենսդրական և գործադիր իշխանությունը մինչև Հիմնադիր ժողովի գումարումը նախնական կազմի երկրորդ ժամանակավոր կառավարությանը փոխանցեց հետևյալ կազմին.

1․ Նախարարների խորհրդի նախագահ և արդարադատության նախարար – Ֆաթալի Խան Խոյսկի (անկուսակցական),

2․ Արտաքին գործերի նախարար - Մամեդ Հասան Հաջինսկին (Մուսավաթ),

3․ Կրթության և կրոնի նախարար - Նասիբ բեյ Ուսուբեկով (Մուսավաթ),

4․ Ներքին գործերի նախարար - Բեյբութ աղա Ջավավանշիր (անկուսակցական),

5․ Գյուղատնտեսության նախարար - Խոսրով բեյ Սուլթանով (Մուսավաթ),

6․ Առողջապահության և սոցիալական ապահովության նախարար - Խուդադաթ Բեկ Ռաֆիբեկով (Մուսավաթ),

7․ Երկաթուղիների նախարար - Հուդադաթ Բեկ Մելիք-Ասլանով (անկուսակցական),

8․ Առևտրի և արդյունաբերության նախարար - Աղա Աշուրով (անկուսակցական),

9․ Ֆինանսների նախարար - Աբդուլ Ալի բեյ Ամիրջանով (անկուսակցական)։

Հունիսի 27-ին թյուրքական (ադրբեջաներեն) լեզուն հռչակվեց Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության պաշտոնական լեզու։

Հունիսի 27-ից հուլիսի 1-ը, Գոյչայի ճակատամարտում, Կուրի իսլամական բանակը Նուրի փաշայի հրամանատարությամբ որոշեց պատերազմի ճակատագիրը։ Բաքվի սովետական ուժերի Գյանջայի ուղղությամբ առաջխաղացումը կանխվեց, և կովկասյան իսլամական բանակը հակահարված սկսեց Բաքվի ուղղությամբ։ Պարտված բոլշևիկ-դաշնակցական զորքերը ստիպված եղան նահանջել։ Մեկը մյուսի հետևից Գոյչայը, Քուրդամիրը, Շամախին, Ագսուն ազատվեցին օկուպացիայից։ Հերթը հասավ Բաքվին։

Հուլիսի 9-ին ավարտվեց Բաքվի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի զորքերի պարտությունը Քրդդամիրի համար եռօրյա մարտում։

Հուլիսի 20-ին կովկասյան իսլամական բանակի մասերը դուրս են բերել Շեմախայից Բաքվի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի զորքերը, իսկ մեկ շաբաթ անց նրանք հասել են Բաքվին 16 կմ հեռավորության վրա։ Կովկասի իսլամական բանակի դեմ մարտերում կորուստները, Բաքվում սննդի սուր ճգնաժամը և Բաքվի կոմունայի քաղաքականությունից դժգոհությունը հանգեցրին քաղաքում իշխանափոխության։ Բաքվի հանձնակատարների կառավարությունը չկարողացավ ինքնուրույն շրջադարձ կատարել, և Խորհրդային Ռուսաստանից անհրաժեշտ ռազմական ուժեղացումը չհաջողվեց այլ ճակատների ծանր իրավիճակի պատճառով։ Հուլիսի 25-ին, Բաքվի Խորհրդի արտահերթ նիստում, բոլշևիկյան կառավարության ընդդիմախոսները՝ սոցիալիստ հեղափոխականների, մենշևիկների և դաշնակցականների դաշինք, անցկացրեցին մեծամասնություն քվեարկությամբ «Բրիտանացիներին Բաքու հրավիրելու և բոլոր սոցիալիստական կուսակցությունների ներկայացուցիչներից իշխանություն ձևավորելու մասին» բանաձևի վերաբերյալ։ Բոլշևիկները հրաժարվեցին մասնակցել կոալիցիային և հուլիսի 31-ին հայտարարեցին իրենց լիազորությունների հրաժարականի մասին։ Այսպիսով, իշխանությունը Բաքվում անցավ «Կենտրոնի կասպիական բռնապետություն և Աշխատավորների խորհրդի և աշխատողների խորհրդի հանձնաժողովի նախագահության» ձեռքին։ Սակայն Բաքվի նոր կառավարությունը նույնպես չկարողացավ կանգնեցնել կովկասյան իսլամական բանակը։ Կենտրոնական կասպյան բռնապետության բարոյալքված զորքերը պարտություն կրեցին հետո։ Այս իրավիճակում Կենտրոնական Կասպյան դիկտատուրայի ղեկավարությունը օգնության համար դիմեց բրիտանացիներին, որոնք ուղարկեցին արշավախմբային ուժ։ 1000 մարդ Բրիտանացիների հիմնական ուժերը ծովային ուժերով տեղակայվեցին օգոստոսի 17-ին։

Փոքր անգլիական զորախմբի ժամանումը չկարողացավ փոխել իրավիճակը ճակատում, և սեպտեմբերի 15-ին թուրք-ադրբեջանական բանակը գեներալ Նուրի փաշայի հրամանատարությամբ մուտք գործեց Բաքու, որից հետո սկսեցին զանգվածային սպանություններն ու թալանները հայ բնակչության շրջանում տեղի ունեցան ի պատասխան վրեժի՝ մուսաների սպանության համար։

Սեպտեմբերի 14-ի գիշերը, հերթական գրոհը սկսելով Բաքվի վրա, կովկասյան իսլամական բանակը հաջողությամբ ավարտեց իր առաքելությունները։ Նույն օրը երեկոյան, Դենստերվիլի զորքերը Բաքվից հեռացող նավերը վերադարձան Անսլեն։ Իսկ սեպտեմբերի 15-ին մարտերը այդքան էլ չէին տևում։ Նույն օրը պարտվեց Կենտրոնական Կասպիի բռնապետությունը։ Փայլուն հաղթանակով ավարտվեց թուրք-ադրբեջանական ուժերի՝ Բաքուն ազատագրելու երկօրյա գործողությունը։

Սեպտեմբերի 16-ին ՝ փայլուն հաղթանակի առթիվ, տեղի ունեցավ թուրք-ադրբեջանական զորամասերի շքերթ։ Զորահանդեսին մասնակցում էին Նուրու փաշան, Խալիլ փաշան, գեներալ Ալիգա Շիխլինսկին, գնդապետ Գաբիբ Բեկ Սալիմովը, Ադրբեջանի խորհրդարանի և կառավարության անդամները, Բաքվի և շրջակա գյուղերի բնակիչները։ Շքերթի ավարտին վերը նշված անձինք և Կառավարության անդամները, զորամասերի ուղեկցությամբ, մտան Բաքու։

Բաքվի կոմունայի զորքերի դեմ ռազմական գործողությունների ավարտը թույլ տվեց, որ ՀՌԱԿ կառավարությունը սկսի լուծել այլ առաջադրանքներ՝ իր իրավասության հաստատումը Ղարաբաղում և Զանգեզուրում, որտեղ Հայաստանի բնակչությունը կտրականապես հրաժարվեց հնազանդվել ՀՌԱԿ իշխանություններին։ 1918-ի հուլիսի 22-ին Շուշիյում գումարվեց ղարաբաղահայերի առաջին համագումարը, որը Լեռնային Ղարաբաղը հռչակեց անկախ վարչական և քաղաքական միավոր և ընտրեց իր ժողովրդական կառավարությունը (1918-ի սեպտեմբերից՝ Ղարաբաղի Հայ դատի խորհուրդ)։ Դեռևս սեպտեմբերի սկզբին թուրքական զորքերի հրամանատար Նուրի փաշան վերջնագիր ներկայացրեց Ղարաբաղի Ազգային խորհրդին՝ ՌԱԿ-ի ուժը ճանաչելու վերաբերյալ, բայց ղարաբաղահայության երկրորդ համագումարը, որը գումարվեց սեպտեմբերի 6-ին, մերժեց այն։ Բաքուն գրավելուց հետո թուրքական դիվիզիան այստեղից տեղափոխվեց Ղարաբաղ։ Թուրքական զորքերը գրավեցին Շուշին՝ զինաթափելով հայկական ստորաբաժանումները, որոնք չկարողացան լքել քաղաքը և զանգվածային ձերբակալություններ կատարեցին՝ հակառակ համաներման խոստումներին, տեղի հայ մտավորականների շրջանում։ ԱԱԽ-ի զինված ուժերը կանխեցին լեռներում թուրքական զորքերի առաջխաղացումը։

Բրիտանացիների մուտք Ադրբեջան

Հոկտեմբեր 30-ին, Անտանտի և Թուրքիայի ներկայացուցիչները ստորագրեցին Մուդորսի պայմանգիր-ը, որը, մասնավորապես, նախատեսում էր Անդրկովկասից թուրքական զորքերի տարհանումը և Անտանտի տերություններին տալով Բաքվին և Բաթումին գրավելու իրավունք։

Նոյեմբերի 16-ին՝ թուրքական զորքերի հեռանալուց հետո, վերսկսվեց Ադրբեջանի ազգային խորհրդի աշխատանքը։ Հաջորդ օրը, 39-րդ բրիտանական հետևակային բրիգադի ստորաբաժանումները վայրէջք կատարեցին Բաքվում գեներալ-մայոր Վ. Թոմսոնի հրամանատարության ներքո, որը նշանակվեց Ադրբեջանի նահանգապետ և պահանջեց դուրս բերել ԱԺՀ զորքերը մայրաքաղաքից։ Այս ժամանակից մինչև 1919-ի ապրիլը։ Նոյեմբերի 7-ին հիմնադրված ՌԱԴ պատերազմի նախարարությունը գտնվում էր Գյանջայում։ Դեկտեմբերի 28-ին գեներալ-մայոր Վ. Թոմսոնը հանդես եկավ հայտարարությամբ ՝ Ֆատալի խան Խոյսկու կառավարությունը ճանաչելով որպես միակ օրինական իշխանություն Ադրբեջանում։

Թուրքական զորքերի մնացորդները, այնուամենայնիվ, դեռ երկար ժամանակ գտնվում էին Ղարաբաղում ՝ մասամբ միաձուլվելով ԱԴՌ բանակի հետ։ Այսպիսով, Զանգեզուրի շրջանի ղեկավարի 1918 թվականի դեկտեմբերի 11-ի թիվ 185 համարի հեռագրում հաղորդվում է, որ Անդրանիկի ջոկատը, օգտվելով անգլիական-ֆրանսիական պատվիրակության խնդրանքով, մուսուլմանների զորքերի դուրսբերումից, հարձակվել է հարևան մուսուլմանաբնակ գյուղերի վրա. Դեկտեմբերի 9-ին ավելի քան տասներկու գյուղ է այրվել, 10 կին ներկայումս հայերի կողմից գերված են »։ Գյանջայի նահանգապետի 1918-ի դեկտեմբերի 14-ի թիվ 70 նահանգում գտնվող հեռագրում հաղորդվում է, որ «Անդրանիկի ջոկատը տեղի հայերի հետ Զանգեզուրում հարձակվել է Կալանդարասի մերձակայքում գտնվող մուսուլմանական գյուղերի վրա, ոչնչացնում մուսուլմաններին և վայրագություններին»։

Իրավիճակը բարդացնում էր փախստականների ահռելի քանակը, որոնք, ըստ գեներալ Թոմսոնի, կուտակվել էին ամբողջ Ղարաբաղում մինչև 40 հազար - 30 հազար հայ և 10 հազար մուսուլման։

Հայ–Ադրբեջանական պատերազմ

Ադրբեջանում քաղաքական իրավիճակը սրվեց նաև տարածքների նկատմամբ իշխանություն հաստատելու անհաջող փորձերի պատճառով՝ Շարուրո-Դարալագեսը, Ղարաբաղը, Նովոբայազետը, Ելիզավետպոլը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը։ Ինչը մարտահրավեր էր տեղի բնակչության դիմադրության պատճառով։

1918 թվականի մայիսին Ադրբեջանի կառավարությունը հայտարարեց դաշինք Օսմանյան կայսրության հետ։ Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը Թուրքիայի աջակցությամբ հայտարարեց իր տարածքը Բաքվի և Ելիզաբեթպոլի նահանգներում։ Այնուամենայնիվ, Ղարաբաղի և Զանգեզուրի հայերը հրաժարվեցին ճանաչել Ադրբեջանի իշխանությունը։

Զանգեզուրը գրեթե անմիջապես դարձավ հայկական դիմադրության անթափանց հենակետ։ 1918-ի հունիսին զորավար Անդրանիկը ժամանել էր Զանգեզուր՝ երեքից հինգ հազար մարդ ունեցող միլիցիայով և տեղական զորքերի հետ միասին ենթարկեց մի շարք ապստամբ մուսուլմանաբնակ գյուղերի, որոնք վերահսկում էին Զանգեզուրի շրջանները միացնող կարևոր երթուղիները։

Հուլիսի 22-ին ղարաբաղահայերի առաջին համագումարը միաժամանակ մտադրվեց ստեղծել մինչև 17 հազար մարդ բանակ՝ 15 հազար հրացան և 6 ինքնաձիգ գնդացիր, հեծելազորը քիչ էր։

1918 թվականի սեպտեմբերի 17-ին գումարվեց ղարաբաղահայության երրորդ համագումարը, որի ընթացքում մերժվեցին Ադրբեջանի հրամանատարությունը ճանաչելու մասին թուրքական հրամանատարության վերջնագրերը։ Համագումարը միևնույն ժամանակ որոշեց համաձայնության գալ թուրքերի հետ, բայց ժամանակի հետաձգումից դժգոհ թուրքերը առաջադիմեցին առաջ և գրավեցին Շուշին։ Լեռնային շրջաններում, սակայն, հայերը, կազմելով չորս անկախ զինված ջոկատ (Դիզակսկի, Խաչենսկի, Վարանդինսկի, Ձերաբերդսկի), հաջողությամբ դիմակայեցին լեռները թափանցելու թուրքերի փորձերին։ Այս իրավիճակը մնաց մինչև հոկտեմբերի վերջ։

Հոկտեմբերի վերջին Անդրանիկը սկսեց իր զորքերի կենտրոնացումը Զանգեզուրի սահմանամերձ գյուղերում և սկսեց արշավ ընդդեմ Շուշիյի։ Զաբուհ և Ակեր գետերի նեղ հովիտներում, 1918 թվականի նոյեմբերի 29-ին, երեք օր տևած մարտերից հետո, Անդրանիկի բաժինը գրավեց գերիշխող բարձունքներ՝ գրավելով մի քանի մուսուլմանական գյուղեր, որոնք պաշտպանված էին քրդական և ադրբեջանական զինյալների կողմից, ներառյալ Աբդալարը։ Մեծ Բրիտանիայի կապիտան Սքեյերը և Ֆրանսիայի կապիտան Գասֆիլդը ժամանեցին Աբուշալիար՝ Շուշիյից՝ տեղեկացնելով Անդրանիկին գեներալ-մայոր Թոմսոնի պահանջը ՝ դադարեցնել պատերազմական գործողությունները Առաջին աշխարհամարտի ավարտի պատճառով և վերադառնալ Հերուսան։ Ըստ ադրբեջանական աղբյուրների, զորավար Անդրանիկը պարտություն է կրել Զանգեզուրի և Ղարաբաղի մինչև 150 մուսուլմանաբնակ գյուղ; փախստականներ, որոնցից թափեցին Աղդամը։

Հոկտեմբեր 31-ին Թուրքիան հանձնվեց Անտանտաին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Անդրկովկասը ընկավ Մեծ Բրիտանիայի մանդատի տակ։ Շուշիյում անգլիական առաքելության շնորհիվ (մայոր Մոնք-Մասոն և Գիբբոն), Ղարաբաղի Հայ ազգային խորհուրդը վերականգնվեց և կրկին ստանձնեց տարածաշրջանը։ Իրավիճակը հեռու էր նորմալից; տարածաշրջանում մնացին ադրբեջանական և մասամբ թուրքական զորքեր, շարունակվեցին ավազակային հարձակումները, կողոպուտները և հայ-թաթարական բախումները, մինչդեռ այնտեղ, որտեղ հայերը պարզվեց, որ ուժի մեջ են, նրանք, իրենց հերթին, հարձակվել են մուսուլմանաբնակ գյուղերի վրա՝ անասունների հափշտակություններով ուղեկցվելով, իսկ որոշ դեպքերում՝ և սպանություններ։

Բրիտանական հրամանատարությունը, նախքան Փարիզի խաղաղության համաժողովում պետությունների միջև տարածքների բաժանման վերաբերյալ բանակցությունները որոշեց ժամանակավորապես Նախիջևանը հանձնել Հայաստանին, իսկ Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը, նույնպես ժամանակավորապես, Ադրբեջանին։

Դեկտեմբերին Նախիջևանի Ջաֆարկուլի խանը հռչակեց Արակի Հանրապետություն։ ՀՀ կառավարությունը, բրիտանացիների միջնորդության շնորհիվ, կարողացավ նվաճել տարածաշրջանը, իսկ Արակի հանրապետությունը լուծարվեց։

Հայտարարելով, որ վիճելի տարածքների ճակատագիրը պետք է որոշվի Փարիզի խաղաղության համաժողովում, բրիտանական հրամանատարությունն իրականում աջակցեց Ադրբեջանին լուծել ղարաբաղյան հարցը։ Հասկանալով դա, Բաքուն հայտարարեց մոբիլիզացիայի մասին 1919-ի սկզբին և գրավեց Շուշիի, Խանկենդիի (Ստեփանակերտ), Ասկերանի և Կարյագինոյի կայազորները։

Թբիլիսիում կայացած բանակցությունների ընթացքում Հայաստանը առաջարկել է սահմանը ստեղծել ելնելով էթնիկական սկզբունքից։ Ադրբեջանը մերժեց այս առաջարկը՝ առաջ քաշելով կովկասյան բոլոր մուսուլմանների համար ընդհանուր պետություն ստեղծելու իսլամական գաղափարը՝ ունենալով հայ և վրացական փոքրամասնությունների զգալի մաս։

1919-ի հունվարի 15-ին բրիտանական հրամանատարությունը հաստատեց Ղարաբաղի գլխավոր նահանգապետին (Զանգեզուրի հետ միասին) Ադրբեջանի կառավարության կողմից նշանակված Խոսրով-բեկ Սուլթանովին, որին հայերը համարում էին Բաքվում տեղի ունեցած հայկական կոտորածի պատասխանատուներից մեկը և հրաժարվում էին ճանաչել։

Սուլթանովը, մինչդեռ, հաստատվեց Շուշիյում և փորձեց համախմբել իր իշխանությունը։ Սակայն նրան դա չհաջողվեց։ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ ադրբեջանական բանակը սկսեց կենտրոնանալ։ Նա շրջապատեց Շուշին և հունիսի 4-ին փորձեց գրավել հայկական դիրքն ու քաղաքի հայկական մասը։ Կրակոցներից հետո ադրբեջանցիները հետ մղվեցին, իսկ կողմերը բաժանվեցին բրիտանական ուժերից, որոնց պաշտպանության տակ երեք օր անց ադրբեջանական զինված ուժերի ստորաբաժանումը մտավ հայկական թաղամաս և գրավեց զորանոցը։ Համաձայն հայերի պնդումներին, Սուլթանովը ուղղակի հրամաններ տվեց հայկական թաղամասերում տեղի ունեցած կոտորածի և ջարդերի մասին։

Գյուղացիները, Սուլթանովի շրջափակման պատճառով, չկարողանալով դուրս գալ գյուղից այն կողմ և մշակել իրենց դաշտերն ու պարտեզները։ Արդյունքում, «վերահաս սովի ակնթարթը մեծապես անհանգստացնում է գյուղացիներին», և դա տրամադրության հանգեցրեց շրջադարձային պահի. Ազգային խորհուրդը «վճռական է զիջումների գնալու Ադրբեջանին»։

Բրիտանական հրամանատարության ճնշման ներքո Ղարաբաղի հայկական խորհուրդը ժամանակավորապես ճանաչեց իրեն որպես Ադրբեջանի մաս՝ պայմանով, որ Ադրբեջանը իրավունք չունի զորքեր ուղարկել տարածաշրջան՝ առանց Ղարաբաղի հայկական խորհրդի թույլտվության։

Զանգեզուրը, որը հնարավորություն ուներ ապավինելու Արարատյան հանրապետության անմիջական աջակցությանը, չճանաչեց Սուլթանովին։

1920-ի փետրվարի 19-ին Սուլթանովը դիմեց ղարաբաղահայության ազգային խորհրդին՝ կտրականապես պահանջելով անհապաղ լուծել «Ղարաբաղի վերջնական մուտքը Ադրբեջան՝ որպես դրա անբաժանելի տնտեսական մաս» հարցը։ Ադրբեջանը սկսում է զորքեր և անկանոն ստորաբաժանումներ կենտրոնացնել Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ։

1920-ի փետրվարի 28-ից մարտի 4-ը տեղի ունեցավ ղարաբաղահայության ութերորդ համագումարը, որը մերժեց Սուլթանովի պահանջը «վերջնական մուտք գործել Ադրբեջան»։ Համագումարը Սուլթանովին մեղադրել է խաղաղության պայմանագրի բազմաթիվ խախտումների, զորքերի և Ղարաբաղի մուտք գործելու մեջ առանց Ազգային խորհրդի թույլտվության և զանգվածային սպանությունների կազմակերպման մեջ։

1920 թվականի մարտի 22-23-ի լույս 22-ի գիշերը՝ Նովռուզի տոնի օրը, սկսվեց հայկական ընդվզումը, որն ավարտվեց ձախողումով։ Մարտի 23-ին, ժամը 5-ին, Շուշիի կայազորի ադրբեջանական ուժերին հաջողվեց հայերին դուրս հանել քաղաքից։ Մարտի 22-23-ի լույս 22-ի գիշերը Ստեփանակերտ և Ասկերան հարձակվեցին ապստամբ հայերի զորքերի վրա, հայերը գրավեցին Ասկերանի պահպանվող ամրոցը և հարակից բարձունքները՝ ընդհատելով Շուշիյի և Աղդամի միջև հաղորդակցությունը։

Իր հերթին, ադրբեջանական զորքերը և բնակչությունը ջախջախեցին և այրեցին Շուշիի հայկական մասը՝ սպանելով նրա հայ բնակչության մեծ մասը, զոհերի ճշգրիտ թիվը մնաց անհայտ, որոշ տվյալներ ասում են սպանված 20 000-ի մասին։ Ադրբեջանի կառավարությունը նույնիսկ հրաժարվեց դատապարտել կոտորածը, ինչը հանգեցրեց Հայաստանի առաջին հանրապետության հետ բաց պատերազմի սկսմանը։

Ղարաբաղում ադրբեջանական զորքերի հրամանատար գեներալ-մայոր Գ. Սալիմովը հրամայեց գրավել Ասկերանը։ Մարտի 29-ին ադրբեջանական անկանոն ջոկատները նետվեցին 3360 մ բարձրության վրա, Խորհրդարանի պահակախմբի ջոկատը՝ դեպի Հարամուրտ գյուղը, իսկ Բաքվի 5-րդ հետևակային գնդը մտավ Դաշբաշ գյուղի վրա հարձակվելու համար։

1920-ի մարտին, ըստ ադրբեջանական աղբյուրների, մուսավաթական կառավարությունը տեղափոխեց Ղարաբաղ, իր բանակը կազմած 30 հազար զինծառայողներից 20 հազարը։ Անկատար ստորաբաժանումներ կազմակերպվել են նաև տեղի քրդերից։

Մինչև մարտի 31-ը, Սալիմովի ջոկատում ամրապնդումներ էին ժամանել, որոնք բաղկացած էին ավելի քան հազար բեյոնետներից, հիսուն սաբրերից և հրետանային ձի-լեռնաշղթայից։ 1920-ի ապրիլի 2-ին ադրբեջանական ստորաբաժանումներին հաջողվեց կարճ ժամանակով գրավել Ասկերանը։ Ապրիլի 3-ին ադրբեջանական ստորաբաժանումները մտան Ստեփանակերտ, նույն օրը գրավվեցին Կյատիկ, Առանզամին և Նախիջևանիկ գյուղերը։

Ապրիլի 3-ին ադրբեջանցիները կրկին գրավեցին Ասկերանը, Ապրիլի 7-ին, ապավինելով Շուշիյին, ադրբեջանական բանակը գրոհ սկսեց դեպի հարավ։ Միևնույն ժամանակ, հարձակողական գործողություն տեղի ունեցավ հյուսիսում՝ Գյուլիստանի վրա։ Գյանջայի շրջանի հայկական գյուղերի մի մասը կտրվել է և վերցվել շրջանաձև պաշտպանություն։ Ապրիլի 12-ին, ադրբեջանական հարձակողական գործողությունը դադարեցվել էր Գյուլիստանում՝ Չայենդենի մերձակայքում, հարավում՝ Քեշիշկենդի և Սիգանի մերձակայքում։ Խաչենում հայերին հաջողվեց պայքարել ադրբեջանցիների առջև՝ առաջ տանելով Աղդամի կողմը, իսկ ադրբեջանցիները սահմանափակվեցին դրանով Խաչեն գետի հովտի մի քանի գյուղերի ոչնչացման միջոցով, Ասկերանի հյուսիս-արևելքում։ Ղարաբաղի ամբողջ զինված արական բնակչությունը գործեց ընդդեմ Ադրբեջանի՝ մոտ 30 հազար մարդ։

Հայաստանը պաշտոնապես հերքեց ռազմական գործողություններին ցանկացած ներգրավվածություն, ինչը ճիշտ չէր։ Փաստորեն, Զանգեզուրի ռազմաճակատի հայկական զորքերը «գեներալ Դրոյի» հրամանատարության ներքո, ջախջախելով ադրբեջանական խոչընդոտները, ներխուժեցին Ղարաբաղ՝ փոխելով ռազմավարական իրավիճակը. Նախաձեռնությունը անցավ հայերին, և նրանք սկսեցին նախապատրաստվել Շուշիի վրա հարձակմանը։ Ապրիլի սկզբին հայոց բանակի ապստամբներին և ստորաբաժանումներին հաջողվեց անցնել պաշտպանությունից հարձակողական և վտարել ադրբեջանական զորքերը՝ կոտրելով եռամյա շրջափակում և միավորվել Զանգեզուրը Հայաստանի հետ։ Հայկական բանակի և կամավորական ստորաբաժանումների մասերը ջախջախեցին մինչև 40 ադրբեջանական գյուղ։ 1920-ի սկզբին նրանք հաղթեցին Շուշինսկի շրջանի մի քանի գյուղեր։ Ապրիլի 23-ին տեղի ունեցավ ղարաբաղահայության իններորդ համագումարը, որը Լեռնային Ղարաբաղը հռչակեց Հայաստանի անբաժանելի մասը։

1920-ի ապրիլի 23-29-ին անցկացվող ղարաբաղահայության վերջին իններորդ համագումարը, որը հայտարարեց «Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի Հանրապետությանը միանալու մասին», նույնպես որոշում է կայացնել խախտված համարել ժամանակավոր համաձայնագիրը՝ «նկատի ունենալով ադրբեջանական զորքերի կազմակերպված հարձակումը Ղարաբաղի խաղաղ հայ բնակչության վրա»։

Այնուամենայնիվ, արդեն 1920-ի մայիս-հունիս ամիսներին, Ադրբեջանում հաստատելով Խորհրդային իշխանությունը, Կարմիր բանակը գրավում է Լեռնային Ղարաբաղը՝ այն հայտարարելով վիճելի տարածք։

Հակամարտության ընթացքում կատարվեց շատ զանգվածային սպանությունների դեպքեր. Շամխորում ռազմաճակատի հետևից երեք ու կես հազար ռուս զինծառայողների կողմից ադրբեջանցի իսլամիստների սպանությունը, ճակատը բալշևիկ-դաշնակցական ուժերի կողմից Բաքվում և այլ շրջաններում իսլամադավան բնակչության կոտորածը, այնուհետև՝ ադրբեջանա-թուրքական ուժերի կողմից հայերի կոտորածը Բաքվում, Քայբալիկենդում և այլն։

Ադրբեջանում հայերով բնակեցված շատ հողեր դատարկ են։ Շեմախայի և Նուխայի շրջաններում 37 գյուղ բնակիչ ունեցող 44 գյուղեր ենթարկվել են էթնիկ զտումների։ Նույնը եղավ նաև քաղաքներում. Շամախի, Նուհի, Աղդամի, Գյանջաի, հայ բնակչությունը գոյատևեց միայն այն վայրերում, որտեղ մուսավաթականները չեն ներթափանցել։ Հայաստանում դաշնակցականները վարում էին նմանատիպ քաղաքականություն՝ հիմնականում ընդդեմ Նովոբայազեցկի, Երևանի, Էջմիածնի և Շարուրո-Դարալագեցու շրջաններից վտարված մուսուլմանների դեմ։

Անկում

Միևնույն ժամանակ, ապրիլի կեսերին, Կարմիր բանակի 11-րդ մասը, ջախջախելով Դենիկինի զորքերի մնացորդները, մոտեցավ Ադրբեջանի հյուսիսային սահմաններին։ Օգտվելով այն փաստից, որ Ադրբեջանը իր ամբողջ զորքը տեղափոխեց Ղարաբաղ, ապրիլի 27-ին բանակի 11-րդ մասը հատեց Ադրբեջանի սահմանը և առանց էական դիմադրության, ապրիլի 28-ին մտավ Բաքու։ ԱԺՀ-ն դադարեց գոյություն ունենալ, և ստեղծվեց Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։

Ինչպես հայտնի դարձավ ավելի ուշ, սկսած 1920-ի գարնանից, թուրք քեմալիստների ներկայացուցիչները կապի մեջ մտան Խորհրդային Ռուսաստանի ղեկավարության հետ, որոնք Խորհրդային Ռուսաստանը դիտում էին որպես դաշնակից՝ կայսերապաշտական Անտանտայի դեմ պայքարում. Այդ շփումները հաստատվել են Ադրբեջանի միջոցով, որտեղ, ըստ ՌՍՖՍՀ-ի ԼՂԻՄ-ի զեկույցի, «իրենց հետևորդների խումբն է նպաստեց հեղափոխական Ադրբեջանի կառավարության կողմից ռուսական զորքերի հեղաշրջմանը և հրավերին »։ 1920-ի հունիսի սկզբին ՌՍՖՍՀ-ի ԼՂԻՄ-ը ապրիլի 26-ին ստացված նամակ է ստացել Անկարայում (ներկայիս Անկարա) հրավիրված Թուրքիայի Մեծ Ազգային ժողովի նախագահ Մուստաֆա Քեմալ փաշայից՝ ուղղված ՌՍՖՍՀ կառավարությանը, որտեղ Մուստաֆա Քեմալը հայտարարել է, որ Թուրքիան «խոստացավ միասին պայքարել Խորհրդային Ռուսաստանի դեմ։ իմպերիալիստական կառավարությունները՝ ազատագրելու բոլոր ճնշվածներին, պարտավորվում են ազդել Ադրբեջանի հանրապետության վրա՝ միանալով խորհրդային պետությունների շրջանակին, պատրաստակամություն է հայտնում մասնակցելու Կովկասում կայսերապաշտների դեմ պայքարին և հույս է հայտնում Խորհրդային Ռուսաստանի օգնության համար՝ Թուրքիայի վրա հարձակված իմպերիալիստական թշնամիների դեմ պայքարելու համար»։

Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը տևեց ընդամենը 23 ամիս։ եթե հաշվի առնեք Բաքվի գրավման պահից՝ 19 ամիս։ Իշխանափոխությունը տեղի է ունեցել 1920-ի ապրիլի վերջին Ադրբեջանի հեղափոխական կոմիտեի (Азревком) և XI Կարմիր բանակի ուժերի համատեղ գործողությունների արդյունքում։ Խորհրդային իշխանության վերականգնումը համարյա առանց դիմադրության էր։ Ըստ Գ.Մուսաբեկովի, «հրամանատարությունն ինքն է զարմացել այդպիսի անարյուն հաջող հաջողության վրա» 1920 թվականի մայիսի 22-հունիսի 3-ին, մի քանի գեներալների հաջողվել է կազմակերպել ամբաստանություն Գյանջայում և անկարգությունների շղթա ամբողջ երկրում, բայց Կարմիր բանակը արագորեն ջախջախեց նրանց։

Խորհրդարանի վերջին արտակարգ նիստը գումարվել է 1920 թվականի ապրիլի 27-ին՝ Ադրբեջանի Կոմունիստական կուսակցության և Ռուսաստանի Կոմկուսի Կովկասի Կոմիտեի Բաքվի բյուրոյի վերջնագրումից հետո՝ կառավարությունը բոլշևիկներին հանձնելու մասին։ Չնայած առարկություններին Մամեդ Ամին Ռասուլզադեն, Շաֆի բեյ Ռուստամբայլին և այլն, խորհրդարանը որոշեց հանձնել կառավարությունը՝ արյունահեղություն չառաջացնելու համար։ Չնայած նրանք նախատեսում էին 7 ժամկետ, որոնք կապահովեն Ադրբեջանի անկախությունը, բոլշևիկները չեն պահպանել իրենց խոստումները, և Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը գրավվեց 1920-ի ապրիլի 28-ին 11-րդ բանակի (Ռուսաստանի կայսրություն) կողմից։

Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն

1921 թվականին Թիֆլիսում կայացած հանձնաժողովի նիստում Հայաստանի ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Բեկզադյանը առաջարկեց Խորհրդային Հայաստանի տարածքային զիջումներ անել. Հայաստանին միացնել հայկական հոծ զանգվածներով բնակեցված շրջանները՝ Ախալքալաքը, Լոռին, Լեռնային Ղարաբաղը և այլն։ Վրաստանը և Ադրբեջանը դեմ արտահայտվեցին տարածքային փոփոխություններին։ Նրանց պաշտպանում էր հանձնաժողովի նախագահ Սերգեյ Կիրովը։ Համաձայնություն չկայացավ նաև վրաց-ադրբեջանական վիճելի հարցերում։ Հայաստանի ներկայացուցչի առաջարկով հարցը փոխադրվեց ՌԿ(բ) կ Կովկասյան բյուրո։

Լեռնահայաստանի կառավարության անկումից հետո Զանգեզուրը վերամիավորվեց մայր Հայաստանին։ Այլ ընթացք ու վախճան ունեցավ Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը։ Հայաստանի կառավարությունը 1921 թվականի հունիսի 12-ին ընդունեց որոշում և Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարեց Հայկական ԽՍՀ անբաժան մասը։

Գեորգի Օրջոնիկիձեն և Սերգեյ Կիրովը Ադրբեջանի Հեղկոմի նախագահ Նարիման Նարիմանովին խորհուրդ էին տալիս Լեռնային Ղարաբաղի հարցում ղեկավարվել էթնիկական սկզբունքով, այն է՝ Ղարաբաղի ոչ մի հայկական գյուղ չմիացվի Ադրբեջանին և, հակառակը, ոչ մի ադրբեջանական գյուղ չմիացվի Հայաստանին։ Ադրբեջանի ղեկավարությունը ճիշտ չէր համարում էթնիկական սկզբունքով սահմանաբաժանումը։ Այնուհետև Լեռնային Ղարաբաղի հարցը փոխադրվեց Կովկասյան բյուրոյի պլենում՝ Թիֆլիս, և նրա հուլիսի 4-ի նիստում որոշում ընդունվեց Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի կազմի մեջ մտցնելու մասին։ Դրա դեմ բողոքեց Նարիմանովը, որից հետո հարցի լուծումը փոխադրվելու էր ՌԿ(բ) կ Կենտկոմ (Մոսկվա)։ Սակայն հաջորդ օրը՝ հուլիսի 5-ին, վերանայվեց այդ որոշումը՝ Լեռնային Ղարաբաղը թողնվեց Ադրբեջանի սահմաններում։ Դա պատճառաբանվում էր Ադրբեջանի հետ նրա տնտեսական կապերով։ Լեռնային Ղարաբաղը դառնալու էր ինքնավար մարզ՝ Շուշի կենտրոնով։ Որոշման այսպիսի շրջադարձային փոփոխությանը միջամտել էր Իոսիֆ Ստալինը։

Նախիջևանի գավառից Հայաստանի կառավարությունը հրաժարվել էր երկու անգամ՝ Ալեքսանդրապոլի (1920) և Կարսի պայմանագրերով (1921)։ 1925 թվականին, հաշվի առնելով հայերի բարձր տոկոսը երկրամասում, այնտեղ նույնպես հիմնվեց ինքնավարություն՝ Նախիջևանի ԻԽՍՀ՝ Նախիջևան կենտրոնով։ ԼՂԻՄ-ը հիմնադրվել էր 1923 թվականին՝ Շուշի, ապա՝ Ստեփանակերտ կենտրոնով։ Անդրկովկասի երեք հանրապետություններ 1922 թվականի մարտի 12-ին Ադրբեջանի, Հայաստանի և Վրաստանի միջև կնքվեց ֆեդերատիվ միություն կազմելու պայմանագիր։ Միությունը 1922 թվականի դեկտեմբերի 13-ին վերածվեց Անդրկովկասյան Ֆեդերացիայի (ԱԽՖՍՀ), որը դեկտեմբերի 30-ին մտավ ԽՍՀՄ կազմի մեջ։ Անդրֆեդերացիայի վերացումից հետո, 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ին, Ադրբեջանը դարձավ միութենական հանրապետություն։ 1937 թվականի մարտի 14-ին ընդունվեց հանրապետության նոր սահմանադրությունը։

Սոցիալիստական շինարարության տարիներին Ադրբեջանը դարձավ առաջնակարգ արդյունաբերության երկիր։ Շարք մտան նոր, հարուստ նավթահանքեր։ Մեքենայացվեց և էլեկտրիֆիկացվեց նավթարդյունաբերությունը։ 1931 թվականին Ադրբեջանի նավթարդյունաբերությունը պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով (այդ ժամանակ այն տալիս էր ԽՍՀՄ ամբողջ նավթի 60%)։ Զարգացավ գյուղատնտեսությունը։

Հայրենական մեծ պատերազմում Ադրբեջանից ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ մարտի ելան հազարավոր քաղաքացիներ։ Նրանցից 114 հոգի արժանացան Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, այդ թվում ավելի քան 40 ադրբեջանցիներ։ Աշխատավորների միջոցներով ստեղծվեցին տանկային շարասյուներ և ավիացիոն էսկադրիլիաներ։ Մարդիկ մեծ եռանդով աշխատում էին ռազմաճակատը վառելիքով, ռազմամթերքով և սնունդով ապահովելու համար։

Ետպատերազմյան տարիներին սկսվեց Ադրբեջանի տնտեսության ու մշակույթի նոր վերելքը։ Շարք մտավ Մինգեչաուրի հիդրոհանգույցը (1954), ստեղծվեցին Սումգայիթ, Մինգեչաուր, Դաշքեսան արդյունաբերական կենտրոնները։ Կառուցվեց Բաքու-Թբիլիսի-Երևան գազամուղը։ Տնտեսության ու մշակույթի հաջողությունների համար Ա. երկու անգամ (1935-ի մարտի 15, 1964-ի մայիսի 29) պարգևատրվել է Լենինի, իսկ Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության և Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության հիսնամյակի առթիվ (1970-ի հոկտ. 2)՝ Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշաններով։

Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն կազմավորվել է 1920 թվականի ապրիլի 28-ին։ 1922 թվականի մարտի 12-ից մինչև 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ը մտել է Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության (ԱԽՖՍՀ) մեջ, 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ից անմիջապես մտել է ԽՍՀՄ կազմի մեջ։

Անդրկովկասյան ԱԽՖՍՀ

1922-ի մարտի 12-ին Ադրբեջանի, Հայաստանի և Վրացական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների ղեկավարները ստեղծեցին միություն, որը հայտնի է որպես Անդրկովկասյան Սովետական Դաշնային Սոցիալիստական Հանրապետություն (ԱԽՖՍՀ)։ Սա սովետական հանրապետությունների միության առաջին փորձն էր՝ նախորդելով ԽՍՀՄ-ին։ ԱԽՖՍՀ-ի Միության խորհուրդը բաղկացած էր երեք հանրապետությունների ներկայացուցիչներից՝ Նարիման Նարիմանով (Ադրբեջան), Պոլիկարպ Մդիվանի (Վրաստան), և Ալեքսանդր Միասնիկյան (Հայաստան)։ Անդրկովկասի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղարն էր Սերգո Օրջոնիկիձեն։

1922–ի Դեկտեմբերին ԱԽՖՍՀ համաձայնել է մտնել Մաքսային միություն հետ Ռուսաստանի, Ուկրաինայի և Բելառուսի, դրանով իսկ ստեղծել Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն որը կտևի մինչև 1991 թ.։ ԱԽՖՍՀ–ն, սակայն, երկար չտևեց։ 1936-ի դեկտեմբերին Անդրկովկասի միությունը վերջնականապես ապամոնտաժվեց, երբ Միության խորհրդի ղեկավարները չկարողացան համաձայնության գալ մի քանի հարցերի շուրջ։ Այնուհետև Ադրբեջանը, Հայաստանը և Վրաստանը անմիջականորեն դարձան Խորհրդային Միության առանձին հանրապետություններ։

Ադրբեջանը ԱԽՖՍՀ–ի անկումից հետո

Տնտեսական աճ

1921-ի գարնանը տեղի ունեցավ ընդհանուր փոփոխություն՝ ռևկոմներից և հավաքներից դեպի Սովետ․: Որպեսզի օգնել ադրբեջանական նավթային արդյունաբերությունը է Գերագույն խորհուրդը Ազգային տնտեսության որոշել է նույն տարում տրամադրել այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է առանց հերթի։ Հայտնաբերվել են Իլյիչի ծոցի, Քարա-Չուխուրի, Լոք-Բաթանի և Կալայի նման նոր նավթահանքեր։ 1929-ին զարգացավ մեծ կոլխոզ շարժում և Ադրբեջանը դարձավ Վրացական ԽՍՀ-ից հետո թեյի երկրորդ սովետական արտադրողը։ 1931թ. Մարտի 31-ին՝ Ադրբեջանի ԽՍՀ–ի նավթային արդյունաբերությունը, որն ապահովում էր այդ ժամանակաշրջանում խորհրդային ամբողջ նավթի արդյունահանման ավելի քան 60% -ը, ստացավ Լենինի շքանշան։ Երկրորդ կարգը հանրապետությունը ձեռք բերեց 1935-ի մարտի 15-ին՝ իր 15-ամյակի դիտման ընթացքում։ Երկրորդ հնգամյա ծրագրի ավարտին (1933-1937թթ.) Ադրբեջանը հայտնվեց Խորհրդային Միության 3-րդ տեղում՝ իր կապիտալ ներդրումների չափով։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

1939-ի սեպտեմբերի 17-ից 1941-ի հունիսի 21-ն ընկած ժամանակահատվածում նացիստական Գերմանիան, ոչ ագրեսիվ պայմանագրով և ԽՍՀՄ-ի հետ համեմատաբար նորմալ առևտրային հարաբերությունների պատճառով, հանդիսանում էր Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունում արտադրվող նավթի խոշոր ներմուծող։

Դա փոխվեց այն ժամանակ, երբ Գերմանիան ներխուժեց Խորհրդային Միություն 1941 թվականի հունիսի 22-ին։ Սովետա-գերմանական պատերազմի առաջին տարում Ադրբեջանում արտադրվեց 23,5 միլիոն տոննա նավթ՝ ռեկորդային իր նավթարդյունաբերության ողջ պատմության համար։ Մինչև 1941 թվականը հազարավոր ադրբեջանցիներ միացան Ժողովրդական կամավորների կորպուսին։ Մոբիլիզացիան ազդում էր կյանքի բոլոր ոլորտների, մասնավորապես՝ նավթային արդյունաբերությունների վրա։ Կռիվներ սկսվելուց մեկ շաբաթ անց նավթագործներն իրենք ձեռնարկել են 12 ժամ տևող հերթափոխով աշխատանքները երկարաձգելու մասին՝ առանց արձակուրդի օրերի, արձակուրդների և արձակուրդների մինչև պատերազմի ավարտը։ Մինչդեռ, 1942 թվականի սեպտեմբերին Հիտլերի գեներալները նրան նվիրեցին մեծ զարդարված տորթ, որը պատկերում էր Կասպից ծովը և Բաքու։ Այդ ժամանակ Բաքուն դարձավ Հիտլերի 1942-ի « Fall Fall» հարձակողականության առաջնային ռազմավարական նպատակը։ Այս վիրավորանքը, այնուամենայնիվ, անհաջող էր։ Գերմանական բանակը հասավ Կովկասի լեռներ, բայց միևնույն ժամանակ վճռականորեն պարտվեց Ստալինգրադի ճակատամարտում և այդպիսով ստիպված եղավ նահանջել տարածքից՝ հրաժարվելով Ռեյխսկոմիսարիատի Կաուկասի նկատմամբ ունեցած բոլոր հույսերի վրա։ 1942-ին Ադրբեջանը դարձավ նաև Խորհրդային բանակի թեյի երկրորդ խոշոր արտադրողը։ ԽՍՀՄ Գերագույն սովետի հրամանով 1942-ի փետրվարին Ադրբեջանի նավթային արդյունաբերության ավելի քան 500 աշխատողների և աշխատակիցների ստանձնած պարտավորությունների համար պարգևատրվել են պատվերներ և մեդալներ։ Պատերազմի ժամանակ Խորհրդային բանակ զորակոչված մոտ 600 000 ադրբեջանցիներից մահացել է 290 000 մարդ։

Հետպատերազմական շրջան

Սահմանի երկու կողմերում ադրբեջանցիների վրա մեծ ազդեցություն ունենալու դեպք էր 1941-ի ամռանը Իրանի Ադրբեջանի խորհրդային գրավումը։ Արաքս գետի հարավում գտնվող սովետական ռազմական ներկայությունը հանգեցրեց պան-ադրբեջանական ազգայնականության վերածննդի։ Սովետական օկուպացիայի օրոք խթանվեց ադրբեջանական գրական լեզվի վերածնունդը, որը հիմնականում պարսկերեն էր մտցրել, խթանվեց Խորհրդային Ադրբեջանի գրողների, լրագրողների և ուսուցիչների օգնությամբ։ 1945-ի նոյեմբերին խորհրդային աջակցությամբ Թավրիզում ստեղծվեց ինքնավար «Ադրբեջանի ժողովրդական կառավարություն»՝ Ջաֆար Պիշևարիի տակ՝ Ադրբեջանի Դեմոկրատական կուսակցության առաջնորդ։ Ադրբեջանում աշխարհիկ մշակութային հաստատությունները և կրթությունը ծաղկում էին Իրանի Ադրբեջանում, և շահարկումները մեծանում էին սովետական տիրապետության տակ գտնվող երկու Ադրբեջանի հնարավոր միավորման վերաբերյալ։ Սակայն Իրանի Ադրբեջանի հարցը դարձավ Սառը պատերազմի առաջին կոնֆլիկտներից մեկը, և արևմտյան տերությունների ճնշման տակ սովետական բանակը դուրս բերվեց։ 1946-ի վերջին Իրանի կառավարությունը վերստին վերահսկողություն հաստատեց իրանական Ադրբեջանին, իսկ Դեմոկրատական կուսակցության առաջնորդները ապաստան գտան Խորհրդային Ադրբեջանում։ Ջաֆար Պիշևարին, որին Ստալինը երբեք լիովին չէր վստահում, շուտով մահացավ խորհրդավոր պայմաններում։

Բացի Oil Rocks (Նաֆթե քարեր)-ից, Ադրբեջանի առաջին օֆշորային նավթային հանքավայրը բացվեց 1950-ականների սկզբին։ 1950-ական թվականներից հետո ապաստալինիզացիայի և «ձնհալի» քաղաքականությունը հանգեցրեց Ադրբեջանի մեծ մասի համար ավելի մեծ կրթության և բարեկեցության պայմանների։ Սա նույնպես համընկավ արագ քաղաքաշինության և արդյունաբերականացման շրջանի հետ։

Հեյդար Ալիև

1960-ականներին խորհրդային համակարգում սկսվեց կառուցվածքային ճգնաժամի նշաններ։ Ադրբեջանի նավթարդյունաբերությունը կորցրեց իր հարաբերական նշանակությունը սովետական տնտեսության մեջ՝ մասամբ նավթի արդյունահանումը Սովետական Միության այլ շրջաններ տեղափոխելու և մասամբ այն պատճառով, որ ընդերքի նավթային ռեսուրսները մատչելի էին, մինչդեռ օֆշորային արտադրությունը չէր համարվում արդյունավետ։ Արդյունքում, Ադրբեջանն ունեցել է Տաջիկստանից հետո տնտեսության աճի ամենացածր ցուցանիշը Խորհրդային հանրապետություններում։ Այս շրջանում սկսեց աճել էթնիկական լարվածությունը, մասնավորապես հայերի և ադրբեջանցիների միջև, սակայն կոնֆլիկտային առանձին միջադեպերը ճնշվում էին։ Կառուցվածքային ճգնաժամին վերջ տալու համար, 1969-ին Մոսկվայի կենտրոնական իշխանությունները Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար նշանակեց Հեյդար Ալիևին։ Ալիևը բարելավեց տնտեսական պայմանները և որպես նավթին այլընտրանքային արդյունաբերության ճյուղ սկսեց զարգացնել բամբակագործությունը։ Նա նաև համախմբեց հանրապետության իշխող վերնախավը, որն այժմ գրեթե ամբողջությամբ բաղկացած էր էթնիկ ադրբեջանցիներից։ 1982-ին Ալիևը դարձավ Մոսկվայում Կոմկուսի Կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ։ 1987-ին, երբ սկսվեց վերակառուցման քաղաքականությունը, Միխայիլ Գորբաչովը նրան ստիպեց թոշակի անցնել, քանի որ Ալիևը խոչընդոտ էր նրա բարեփոխման քաղաքականությանը։

Անկում

1980-ականների վերջերը բնութագրվում են Կովկասում լարվածության աճով։ Առաջ են գալիս էթնիկ կոնֆլիկտներ, որոնցից մեկը Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցն էր։ Էթնիկ տարաձայնությունները բացահայտեցին Կոմունիստական կուսակցության թերությունները՝ որպես Խորհրդային Միության կազմում ապրող ազգությունների շահերի պաշտպանի, և «հրապարակայնության» քաղաքականության պայմաններում սկսեցին ի հայտ գալ անկախ հրատարակություններ և քաղաքական կազմակերպություններ։ Այս կազմակերպություններից, առավելապես, ամենաազդեցիկը Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատն էր (ԱԺՃ), որը գլխավորեց ԽՍՀՄ-ից անկախանալու համար շարժումը։

Սև հունվար

1988—1989 թթ. Բաքու տեղափոխվեցին բազմաթիվ ադրբեջանցի փախստականներ Հայաստանից, ինչը հանգեցրեց քաղաքում հակահայկական տրամադրությունների սրմանը։ 1990 թ. հունվարի 13-15-ին Բաքվում տեղի ունեցան անկարգություններ, որոնք վերածվեցին հայերի դեմ ջարդերի։ Ջարդերին զոհ գնաց 48 հայ։ Կարգուկանոնը վերականգնելու նպատակով Խորհրդային Միության ղեկավարությունը որոշեց քաղաք մտցնել Խորհրդային բանակի կանոնավոր ստորաբաժանումներ։ Բանակի մուտքը Բաքու հանդիպեց ադրբեջանցիների դիմադրության, որի ընթացքում 1990 թ. հունվարի 20-ից առ փետրվարի 11-ն ընկած ժամանակահատվածում սպանվեց 36 զինծառայող և 132 տեղացի ադրբեջանցի։ Խորհրդային բանակի կարողացավ ճնշել դիմադրությունը և վերահաստատել Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության իշխանությունը։

Հանրաքվե

Ադրբեջանը մասնակցեց միությանն ուղղված հանրաքվեին՝ միությունը այլ ձևով պահպանելու համար՝ վերցնելով հաստատված քվեարկություն՝ 93,3%, մինչդեռ Հայաստանը բոյկոտեց այն։ Նախիջևանի Գերագույն խորհուրդ նաև որոշում կայացրեց չմասնակցել այդ հանրաքվեին։ Արդյունքները հայտնի էին նախապես, քանի որ քվեարկությունը սովորաբար խորհրդային էր։ Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ կուսակցությունը պնդում է, որ հանրաքվեին մասնակցել է ընտրազանգվածի միայն 15%-ը։

Ադրբեջանի Հանրապետություն

Անկախության ձեռքբերում

«Գերագույն պետությունների միության պայմանագրի» ստորագրումը ձախողվեց պահպանողական անդամների կողմից օգոստոսի հեղաշրջումից հետո և արագացրեց Խորհրդային Սոցիալիստական հանրապետությունների կողմից անկախության հռչակագրերը օգոստոսի և դեկտեմբերի միջև։ Ադրբեջանը ընդունեց իր անկախության հռչակագիրը 1991-ի հոկտեմբերի 18-ին, մինչև Խորհրդային Միության փլուզումը 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին, աակայն Ադրբեջանը միացավ Անկախ պետությունների Համագործակցության ավելի ուշ՝ 1993-ի սեպտեմբերին։ 1991-ի վերջում Լեռնային Ղարաբաղում մարտերը վերածվեցին լայնամասշտաբ պատերազմի, որը վերաճեց 1994-ի լարված զինադադարի։ Չնայած նրան, որ ձեռք բերվեց զինադադար, երկու կողմերի բանակցությունները մինչ օրս հանգեցրել են փակուղու, քանի որ հայկական զորքերը պահպանում են իրենց դիրքերը Ղարաբաղում, ինչպես նաև Ադրբեջանից վերցված միջանցքները, որոնք տարածաշրջանը կապում են Հայաստանին։

Արցախյան հիմնախնդիր

Արցախյան պատերազմ

Արցախյան պատերազմի հիմնական իրադարձություններն են «Օղակ» օպերացիան, Խոջալուի արյունահեղությունը, Մարաղայի կոտորածը և Գորանբոյ գործողությունը։ Պատերազմի ելքը վճռում է Շուշիի, Լաչինի և Քարվաճառի ազատագրումը հայկական զորքերի կողմից։ Արցախյան պատերազմի առաջին իսկ օրվանից ադրբեջանական իշխանություններն իրականացնում են Բաքվի և Սումգայիթի հայության մասսայական ջարդերը։ Պատերազմն ավարտվում է 1994 թվականին՝ հայկական կողմի հաղթանակով։ Կնքված զինադադարի պայմանագրի համաձայն Հայաստանը սկսում է տիրապետել նախկին Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզին և հարակից Շահումյանի շրջանին։ Արցախյան հակամարտությունը ներկայումս շարունակվում է։

Ադրբեջանը պատերազմից հետո

Ադրբեջանի նորանկախ հանրապետության առաջին նախագահ է դառնում ԱԽՍՀ մինիստրների խորհրդի նախագահ Այազ Մութալիբովը։ Վերջինս կառավարում է մինչև 1992 թվականը, իսկ այդ տարուց նախագահի պաշտոնը ստանձնում է «Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ» կուսակցության թեկնածու Աբուլֆազ Էլչիբեյը։ Լեռնային Ղարաբաղում ադրբեջանական բանակի պարտություններից հետո գործող նախագահ Էլչիբեյի հեղինակությունը սկսում է ընկնել։

Գնդապետ Հուսեյնովը, օգտագործելով երկրում սկսած համընդհանուր դժգոհություններից, զինված խռովություն է բարձրացնում։ 1993 թվականի հունիսի 4-ին Գանձակ քաղաքում Ադրբեջանի Հանրապետության անվտանգության ուժերի և Սուրաթ Հուսեյնովի զինված ուժերի միջև տեղի են ունենում բախումներ, ինչն էլ ազդարարում է Էլչիբեյի դեմ զինվորական հեղաշրջման սկիզբը։ Բանակցությունների արդյունքում Աբդուլֆազը հրաժարվել է վերադառնալ Բաքու՝ հայտնելով իր հրաժարականի մասին։ Արդյունքում՝ Միլի մեջլիսը Հեյդար Ալիևին նշանակել է հանրապետության նախագահի պաշտոնակատար։ 1993 թվականի հոկտեմբերի 3-ին համաժողովրդական քվեարկության արդյունքում՝ Հեյդար Ալիևն ընտրվում է Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ և պաշտոնավարում մինչև իր մահը՝ 2003 թվականը։ Այդ տարիների ընթացքում, ադրբեջանցի ժողովրդի հասարակական-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքի բոլոր ոլորտներում առաջընթացը կապված էր հատկապես նրա անվան հետ։ Նրա օրոք սկսվում է երկրի տնտեսության զարթոնքը և զարկ է տրվում նավթարդյունաբերությանը։ 2003 թվականին նրան հաջորդում է որդին՝ Իլհամ Ալիևը։ Իլհամի կառավարման ժամանակահատվածում էլ ավելի է սրվում հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները, դիկտատուրան, կոռուպցիան, ավտորիտարիզմը և մարդու իրավունքների մասսայական ոտնահարումներն ընդունում են չափազանց մեծ ծավալներ։

Ապրիլյան (Քառօրյա) պատերազմ

2016թ․ վերսկսվում են փոխհրաձգությունները։ Ապրիլի 1-ի լույս 2-ի գիշերը ադրբեջանական կողմը Արցախի Հանրապետության նկատմամբ սկսել է լայնածավալ հարձակողական գործողություններ, կիրառել է իր զինանոցում եղած ռազմական տեխնիկայի գրեթե բոլոր հնարավոր տեսակները։ Ժամը 9։10-ին հայկական կողմը հայտնել է ադրբեջանական զինված ուժերի ստորաբաժանումների մարդկային կորուստների և հյուսիսային հատվածում ոչնչացված մարտական ուղղաթիռի մասին։ Կարճ ժամանակ անց հայկական պաշտոնական աղբյուրները հայտնել են ադրբեջանական զրահատեխնիկայի ոչնչացման մասին։ Ժամը 10։00-ի կողմերը Արցախի պաշտոնական աղբյուրները հայտնել են, որ ադրբեջանցիների կողմից խաղաղ բնակավայրերի հրթիռակոծության հետևանքով Արցախի Մարտունու շրջանի Զորավան գյուղում զոհվել է 12-ամյա Վաղինակ Թաթուլի Գրիգորյանը, ևս երկու երեխա վիրավորվել են և տեղափոխվել հիվանդանոց։ Կեսօրին ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտնել է, որ Արցախի Լևոնարխ գյուղի մոտակայքում ոչնչացվել է ադրբեջանական դիվերսիոն-հետախուզական ջոկատը, և ադրբեջանական կողմը կորուստներ է տվել։ Ապրիլի 3-ին՝ ժամը 06։00-ից սկսած, առաջնային գծի հարավային ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերը հրթիռահրետանային միջոցների և զրահատեխնիկայի կիրառմաբ շարունակել են ագրեսիվ ռազմական գործողությունների վարումը։ Ադրբեջանական կողմը ապրիլի 3-ին հայտարարություն է տարածել, որ միակողմանի դադարեցնում է կրակը, սակայն շարունակել է մարտական գործողությունները և Մարտակերտի խաղաղ բնակիչների հրետակոծումը։ Արցախի Պաշտպանության բանակը հայտնել է, որ հայկական ստորաբաժանումները հայկական Թալիշ գյուղի ուղղությամբ հետ են վերցրել նախորդ օրը կորցրած կարևոր հենակետերից մեկը, հայկական կողմից վիրավորվել է երկու զինծառայող։ Ռազմաճակատի հարավային մասում ոչնչացրել են ադրբեջանական զինված ուժերի երկու տանկ և հետևակի մարտական մեկ մեքենա։ Ապրիլի 3-ի լույս 4-ի գիշերը շփման գծի ողջ երկայնքով ադրբեջանական կողմը ականանետներով ու հրանոթներով շարունակել է արկակոծել հայկական զինված ուժերի առաջնային դիրքերն ու մերձակա հայկական բնակավայրերը։ Առավոտյան ժամը 07։00-ի սահմաններում առավել ինտենսիվ հրետակոծություններ են սկսվել շփման գոտու հարավարևելյան և հյուսիսարևելյան ուղղություններով։ Ադրբեջանական զինուժը կիրառել է ծանր տեխնիկա, այդ թվում նաև ՀԿՌՀ հրանետներ և մարտական անօդաչու թռչող սարքեր։ Հայկական զինված ուժերի այ հրետանավորները շարքից հանել են այդ համակարգերը, իսկ ՀՕՊ ստորաբաժանումները խոցել են մեկ հարվածային ԱԹՍ։ ՀՀ ՊՆ մամուլի խոսնակ Արծրուն Հովհաննիսյանը հայտարարել է, որ Մարտակերտի ճանապարհին անօդաչու սարքը ռմբակոծել է Սիսիանի ջոկատի ավտոբուսը, կա 5 զոհ։ Ավտոբուսի մեջ են եղել նաև երկու գյուղապետ։ Ապրիլի 4-ի լույս 5-ի գիշերը առաջնային գծի հարավային ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերը կիրառել են «Սմերչ» համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգ։ Ժամը 12․00-ի դրությամբ հաստատվել է հրադադար, դադարեցվել են ռազմական գործողությունները։ Զինադադար հայտարարելու համար ընթանում են բանակցային գործընթացներ։ Վիեննայում հանդիպել է ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման հարցով։ Ըստ Հայաստանի, այդ թվում՝ Արցախի ԶԼՄ–ներում տարածված տեսակետների՝ Ապրիլյան պատերազմը կանգնեցրել է Ռուսաստանը։ Ապրիլի 5-ի լույս 6-ի գիշերը ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գոտում հիմնականում պահպանվել է ապրիլի 5-ի ժամը 12-ին ձեռք բերված կրակի դադարեցման շուրջ պայմանավորվածությունը։ Ժամը 18։30-ին, ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծի հյուսիսարևելյան (Թալիշի) ուղղությամբ տեղակայված մարտական հենակետում Ադրբեջանի զինված ուժերի ականանետային կրակից մահացու վիրավորում է ստացել ՊԲ պայմանագրային զինծառայող, 1974թ. ծնված Արմեն Կառլենի Գասպարյանը։

Ապրիլի 6-ի լույս 7-ի գիշերը ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտ զորքերի շփման գծի հյուսիսարևելյան (Թալիշի) ուղղությամբ Ադրբեջանի զինված ուժերը ձեռնարկել են դիվերսիոն հետախուզական գործողություն։ Տալով մեկ զոհ՝ հետ են շպրտվել։ Ապրիլի 8-ին, համաձայն նախօրոք ձեռք բերված պայմանավորվածության, հայկական և ադրբեջանական կողմերը Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործող նախագահի անձնական ներկայացուցչի դաշտային օգնականների միջնորդությամբ, իրականցրել են զոհվածների որոնողական աշխատանքներ, որոնց ընթացքում կրակի դադարեցման շուրջ պայմանավորվածությունների խախտում չի արձանագրվել։

Ապրիլի 10-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ռազմագերիների, պատանդների և անհետ կորածների հարցերով զբաղվող պետական հանձնաժողովը՝ համաձայն Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի և ԵԱՀԿ գործող նախագահի անձնական ներկայացուցչի գրասենյակի միջնորդությամբ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության և Ադրբեջանի միջև ձեռք բերված պայմանավորվածության, Բաշ Քարվենդ բնակավայրի մոտակայքում իրականացրել է դիակների փոխանակում։ Հայկական կողմին հանձնվել է 18 զինծառայողի մարմին։

2020թ․-ի Հայ-Ադրբեջանական կոնֆլիկտներ

Հուլիսյան բախում

Հայ-ադրբեջանական բախումները վերսկսվեցին են 2020-ի հուլիսի 12-ին։ Սկզբնական բախումները տեղի են ունեցել Տավուշի մարզի Մովսես և Հայ-ադրբեջանական պետական սահմանին գտնվող Թովուզի շրջանի Աղդամ գյուղի մերձակայքում։

Փոխհրաձգությունները շարունակվում են մինչև հուլիսի 16-ը, ինչի արդյունքում զոհվել է առնվազն 15 զինվորական և մեկ քաղաքացիական անձ։ 11 հաստատված ադրբեջանական ռազմական կորուստների թվում են մեկ գեներալ-մայոր, մեկ գնդապետ և երկու մայոր։ Հայաստանի կառավարությունը հաղորդում է նաև փոխհրաձգության արդյունքում մեկ մայորի, մեկ կապիտանի և երկու սերժանտների մահվան մասին։ Հուլիսի 16-ին փոխհրաձգությունները դադարվեցին։ Երկու կողմերն էլ հայտարարում են իրենց հաղթանակի մասին։

Արցախյան երկրորդ պատերազմ

Մարտական գործողությունները ընթացել են արցախա-ադրբեջանական շփման գծի ողջ երկայնքով, ինչպես նաև հայ-ադրբեջանական շփման գծի որոշ հատվածներում։ Մարտական գործողություններն սկսվել են սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան ժամը 07:10։ Ի պատասխան պատերազմի՝ Հայաստանում և Արցախում հայտարարվել է ռազմական դրություն և ընդհանուր զորահավաք։ Ադրբեջանի որոշ շրջաններում սկզբում հայտարարվել է ռազմական դրություն և պարետային ժամ, ապա ընդհանուր զորահավաք։

2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին կնքվեց խաղաղության պայմանագիր, ըստ որի Արցախի հանրապետության տարածքի մեծ մասը հանձնվում է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ՝ ԼՂԻՄ-ի տարածքից դուրս բոլոր շրջանները բացառությամբ Լաչինի միջանցքը, Շուշի քաղաքը, Հադրութի շրջանի մեծ մասը, Ասկերանի և Մարտակերտի շրջանի որոշ գյուղեր, իսկ ԼՂՀ սահմանները պահպանում են ռուս սահմանապահները։

Պատերազմը նշանակալի դարձավ ԱԹՍ-ների, նորագույն տեխնիկայի և ծանր հրետանու լայնամասշտաբ ռազմական օգտագործմամբ և ինֆորմացիոն դաշտում պաշտոնական հակամարտությամբ՝ հանդես գալով ժամանակակից պատերազմի օրինակ։ Ըստ Հայաստանի ՊՆ ներկայացուցիչ Արծրուն Հովհաննիսյանի՝ ռազմական գործողությունների ինտենսիվությամբ և տեխնիկայի օգտագործման ծավալով պատերազմը համեմատելի է 2003թ․ Իրաքյան պատերազմի հետ՝ ԱՄՆ-ի և Իրաքի միջև։

Բազմաթիվ երկրներ և միջազգային կառույցներ խստորեն դատապարտել են հակամարտությունը՝ երկու կողմերին կոչ անելով անհապաղ դադարեցնել կրակը և վերսկսել կառուցողական բանակցությունները։

Միջազգային վերլուծաբանները համակարծիք են, որ մարտերը սկսվել են ադրբեջանական գրոհով, և հարձակման առաջնային նպատակն է եղել գրավել Լեռնային Ղարաբաղի հարավային շրջանները, որոնք ավելի քիչ լեռնային են, և հետևաբար ավելի հեշտ է գրավել, քան շրջանի առավել ամրացված ներքին հատվածը։

Տես նաև

• Թուրքիայի պատմություն
• Հայոց պատմություն
• Վրաստանի պատմություն
• Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն

Ծանոթագրություններ