Urtarrilaren 16

Urtarrilaren 16a gregoriotar egutegiaren urteko hamaseigarren eguna da. 349 egun falta dira urtea amaitzeko, 350 egun bisurteetan.

Gertaerak

Euskal Herria

• 1937 – Etxauri inguruko bide bazter batean frankistek Eladio Zilbeti futbolari eta politikari hil zuten.
• 1945 – Jesús Carrera Olaskoaga komunista hondarribiarra fusilatu zuten. 1943an atxilotu zuten frankistek, Espainiako Alderdi Komunistako barnealdeko idazkari nagusi zela. Bost hilabetez torturak jasan ostean, heriotzara kondenatu zuten.
• 1980 – Karlos Saldise Korta hil zuen Lezon Grupos Armados Españoles talde parapolizialeko pistolari batek. Saldisek herriko mugimendu sozial ugaritan hartzen zuen parte.
• 2009 – ETAk telebista hedagailu baten aurka bonba lehertarazi zuen Hernanin, eta Ertzaintzak beste bi desaktibatu inguruetan.
• 2016 – Donostiako autobus geltoki berria inauguratu zen.

Mundua

• K. a. 27 – Zesar Augustoren izendapenarekin Erromako Inperioa sortu zen, Erromatar Errepublikaren ondoren.
• 1219 – Ipar Itsasotik zetorren sagailo zikloniko batek iparraldeko Herbehereak eta Zuiderzee inguruko eskualdea urez bete zituen.
• 1412 – Medicitarrak Aita Santuaren bankari ofizial bihurtu ziren.
• 1492 – Gaztelaniazko lehen gramatika, Nebrijak idatzia, aurkeztu zitzaion Elisabet erreginari.
• 1547 – Ivan IV.a (Ivan Beldurgarria izenez ezaguna) Errusiako tsar izendatu zuten.
• 1556 – Felipe II.a Espainiako errege izendatu zuten.
• 1581 – Ingalaterrako parlamentuak katolizismoa legez kanporatu zuen.
• 1707 – Eskoziako parlamentuak Batasun Akta berretsita, Britainia Handia sortu zuten Ingalaterra eta Eskoziak.
• 1786 – Virginian (AEB) erlijio askatasuneko legea indarrean sartu zen.
• 1919 – Ameriketako Estatu Batuetan alkohola debekatzen zuen Lege Lehorra indarrean jarri zen.
• 1920 – Nazioen Liga lehen aldiz elkartu zen Parisen (Frantzia).
• 1939 – IRAk bonba erasoen kanpaina bat abiarazi zuen Ingalaterraren aurka.
• 1945 – Adolf Hitler bere bunkerrean (Führerbunker) ezkutatu zen.
• 1968 – AEBek Niagara Operazioa abiatu zuten Vietnamgo gerran. 66 eguneko aire bonbardaketan, 15.000 vietnamdar hil eta eremua erabat suntsitu zuten.
• 1976 – Irango Sha Egipton erbesteratu zen, Iraultza islamiarretik ihesi.
• 1991 – Golkoko Gerra hasi zen, AEBek Iraki eraso egin ondoren.
• 2001 – Laurent-Désiré Kabila Kongoko presidentea erail zuen bere bizkartzainetako batek.
• 2005 – Adriana Iliescu, 66 urteko emakume errumaniarrak ume bat izan zuen. Historian ume bat izaten emakumerik zaharrena.
• 2006 – Ellen Johnson Sirleaf Liberiako presidente izendatu zuten; Afrika osoan estatu buru izatera hauteskunde bidez iritsitako lehen emakumezkoa.

Arte eta kultura

Euskal Herria

Mundua

• 1605 – Miguel de Cervantes idazleak On Kixote Mantxakoa bere eleberri ezagunaren lehen edizioa argitaratu zuen Madrilen.
• 1782 – Die Entführung aus dem Serail (euskaraz: Bahiketa harenean), Wolfgang Amadeus Mozarten musika eta Christoph Friedrich Bretznerren libretoa duen opera estreinatu zen Vienako Burgtheaterren.
• 1886 – Los Angelesen Escualdun gazeta aldizkariaren azkena izango zen hirugarren zenbakia atera zen.
• 1998 – Fallen ("Eroria") filma estreinatu zen, Gregory Hoblitek zuzendu eta Denzel Washington, John Goodman, Donald Sutherland, Embeth Davidtz, James Gandolfini eta Elias Koteas aktoreek antzeztu zuten.
• 2005 – Telecinco espainiar telebista katean Aída umorezko lehenbizikoz telesaila aireratu zen.

Zientzia eta teknologia

Euskal Herria

Mundua

Kirolak

Euskal Herria

Mundua

Jaiotzak

Euskal Herria

• 1803 – Pablo Gorosabel, gipuzkoar legegilea, historialaria eta politikaria (h. 1868).
• 1843 – Rafaela Ibarra, bilbotar beata (h. 1900).
• 1879 – Benigno Belaustegigoitia, bizkaitar futbolaria (h. 1946).
• 1885 - Juana Aiestaran Mendiluze, EAJko militantea eta Oiartzungo Emakume Abertzale Batzako lehendakaria (h. 1954).
• 1891 – Antonio Lizartza, nafar karlista (h. 1974).
• 1898 – Pedro Biritxinaga, bizkaitar kirol masaje-emailea (h. 1958).
• 1911 – Roger Lapébie, lapurtar txirrindularia, 1937ko Frantziako Tourreko irabazlea (h. 1996).
• 1914 – Jose Antonio Garate, gipuzkoar kazetaria (h. 2003).
• 1915 – Xavier Bueno, nafar margolaria (h. 1979).
• 1920 – Marcelino Bilbao, Euzko Gudarostearen eta CNTren Isaac Puente batailoiako tenientea (h. 2014).
• 1921 – José Arribas, euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. 1989).
• 1923 – Esteban Etxebarria, bizkaitar futbolaria (h. 1987).
• 1927 – José María Benito del Valle, Ekin eta ETAren sortzaileetako bat (h. 2011).
• 1937 – Koxme Lizaso, gipuzkoar bertsolaria (h. 2013).
• 1938 – José Luis Almandoz, gipuzkoar arraunlaria (h. 2013).
• 1959 – Mikel Hernández Abaitua, euskal idazlea, Batxilergoko Euskal Hizkuntza eta Literaturako katedraduna eta Euskal Filologian doktorea.
• 1960 – Sabin Bilbao, bizkaitar futbolari ohia.
• 1961 –
  • Juan Matute, bizkaitar zaldizko ohia.
  • José Manuel Otxotorena, gipuzkoar futbolari ohia.
• 1966 – Ana Beltrán, Nafarroako Alderdi Popularraren presidentea, Zaragozan.
• 1969 – Josema López, gipuzkoar futbolari ohia.
• 1970 – Mikel Roteta, gipuzkoar futbolari ohi eta entrenatzailea.
• 1971 – Armando Ribeiro, bizkaitar futbolari ohia.
• 1973 –
  • Lionel Bilbao, lapurtar izotz hockey jokalalari ohia.
  • Asier Cuevas, gipuzkoar atleta, ultramaratoietan aditua.
• 1977 – Iban Malo, gipuzkoar aktorea.
• 1978 – Koldo Gil, nafar txirrindulari ohia.
• 1982 – Amaia Lujambio, nafar biologo eta atleta ohia.
• 1988 – Lander Lasa, gipuzkoar saskibaloi jokalaria.
• 1990 – Jon Ander Pérez, arabar futbolaria.
• 1991 – Irati Santiago, gipuzkoar zinema ekoizlea.
• 1992 – Alexander Vallejo, arabar futbolaria.
• 1995 –
  • Borja Cabo, bizkaitar historialari eta irakaslea.
  • Arantza Moreno, bizkaitar atleta, xabalina jaurtiketan aditua.
• 2003 – Endika Buján, bizkaitar futbolaria.

Mundua

• 1409 – Renato Anjoukoa, Napoliko eta Aragoiko erregea (h. 1480).
• 1558 – Jakobe Badengoa, Badengo printzesa (h. 1597).
• 1655 – Bernard de Montfaucon, frantziar monje beneditarra, idazle eta paleografoa (h. 1741).
• 1675 – Louis de Rouvroy (Saint-Simongo dukea), frantziar militar, diplomazialari eta idazlea (h. 1755).
• 1728 – Niccolò Piccinni, italiar musikagilea (h. 1800).
• 1749 – Vittorio Alfieri, italiar antzerkigile eta poeta (h. 1803).
• 1820 – Johannes Rebmann, alemaniar misiolaria (h. 1876).
• 1821 – John C. Breckinridge, Ameriketako Estatu Batuetako 14. presidenteordea (h. 1875).
• 1831 – Jovan Ristic, Serbiako lehen ministroa (h. 1899).
• 1836 – Frantzisko II.a Bi Sizilietakoa, Bi Sizilietako erregea (h. 1894).
• 1838 – Franz Brentano, alemaniar filosofo eta psikologoa (h. 1917).
• 1846 – Eugène Carrière, Fin de siècle garaiko frantziar margolari inpresionista (h. 1906).
• 1847 – Kálmán Mikszáth, hungariar eleberrigile, kazetari eta politikaria (h. 1910).
• 1851 – William Hall-Jones, Zeelanda Berriko lehen ministroa (h. 1936).
• 1855 – Eleanor Marx, aktibista politikoa eta autore marxista (h. 1898).
• 1868 – Armin Otto Leuschner, estatubatuar astronomoa (h. 1953).
• 1882 – Margaret Wilson, estatubatuar eleberrigilea (h. 1973).
• 1884 – Jules Supervielle, uruguaiar frantziar olerkaria (h. 1960).
• 1896 – Maria Ossowska, poloniar soziologo eta filosofo soziala (h. 1974).
• 1900 – Edith Frank, judu alemaniar errefuxiatua, Otto Franken emaztea eta Margot Frank eta Anne Franken ama (h. 1945).
• 1901 –
  • Fulgencio Batista, Kubako presidente eta diktadorea (h. 1973).
  • Laura Riding, estatubatuar idazle eta literatura kritikoa (h. 1991).
• 1902 – Eric Liddell, eskoziar korrikalari, errugbi jokalari eta misiolaria (h. 1945).
• 1905 – Ernesto Halffter, espainiar musikagilea eta orkestra-zuzendaria (h. 1989).
• 1908 – Ethel Merman, estatubatuar aktore eta abeslaria (h. 1984).
• 1911 –
  • Eduardo Frei Montalva, Txileko presidentea (h. 1982).
  • Jacques Guillermaz, frantziar sinologoa, armadako jenerala eta diplomatikoa (h. 1998).
• 1917 –
  • Justin Ahomadegbé-Tomêtin, Dahomeyko presidentea (h. 2002).
  • Constanza Martínez Prieto, espainiar errepublikanoa (h. 1997).
• 1918 - Inga Fischer-Hjalmars, suediar fisikari, farmazialari eta humanista, kimika kuantikoan aitzindaria (h. 2008).
• 1920 –
  • William Boone, estatubatuar matematikaria (h. 1983).
  • Andreana Družina, esloveniar eta jugoslaviar partisano, Jugoslaviako Herriaren Heroi izendatua (h. 2021).
  • Stephanos II.a Ghattas, egiptoar kardinala eta Eliza Katoliko Koptoaren patriarka (h. 2009).
• 1924 – Katy Jurado, mexikar aktorea (h. 2002).
• 1928 –
  • William Kennedy, estatubatuar kazetari eta idazlea.
  • Pilar Lorengar, espainiar opera-abeslaria (h. 1996).
• 1931 – Johannes Rau, Alemaniako presidentea (h. 2006).
• 1932 – Dian Fossey, estatubatuar zoologoa, gorilei buruz egindako ikerketengatik ezaguna (h. 1985).
• 1933 – Susan Sontag, estatubatuar idazlea (h. 2004).
• 1934 – Marilyn Horne, estatubatuar mezzosopranoa.
• 1938 – José Manuel Villabella, espainiar saiakeragile eta eleberrigilea.
• 1939 - Juan Cruz Labeaga Mendiola, arabar apaiz eta ikertzailea.
• 1942 – Nicole Fontaine, frantses politikaria, Europako Legebiltzarrako presidentea (h. 2018).
• 1944 – Jill Tarter, estatubatuar astronomoa eta SETIko zuzendaria.
• 1945 – Wim Suurbier, herbeheretar futbolari eta entrenatzailea (h. 2020).
• 1946 – Marja Leinonen, finlandiar hizkuntzalari, itzultzaile eta irakaslea (h. 2019).
• 1948 – John Carpenter, estatubatuar zinema zuzendari, gidoilari, musikagile eta ekoizlea.
• 1949 – Barbara Balzerani, Brigada Gorriak talde armatu komunistako buruzagia eta idazlea (h. 2024).
• 1951 – Gemma Lienas, kataluniar idazlea da eta ekintzaile feminista.
• 1952 – Fuad II.a Egiptokoa, Egiptoko azken erregea.
• 1954 – Morten P. Meldal, daniar kimikaria, 2022ko Kimikako Nobel Saria.
• 1957 – Ricardo Darín, argentinar aktorea.
• 1959 – Sade Adu, britainiar-nigeriar musikagile eta abeslaria.
• 1960 – Luis de Guindos, PPko espainiar politikaria.
• 1962 – Bethan Gwanas, galeseraz soilik idazten duen galestar idazlea.
• 1963 – Carlos Xavier, portugaldar futbolari ohia.
• 1967 –
  • Andrea James, estatubatuar film-ekoizle, zuzendari, blogari eta transgeneroen eskubideen aldeko ekintzailea.
  • Alberto Puig, kataluniar motoziklismoko pilotu ohia.
  • Dolores Serrano, espainiar musikagilea, piano-jotzailea eta irakaslea.
• 1968 – Mònica Terribas, kataluniar kazetaria.
• 1972 – Radivoje Manić, serbiar futbolari ohia.
• 1974 –
  • Mónica García Gómez, espainiar mediku anestesiologoa eta politikaria, Espainiako Gobernuko Osasun ministroa.
  • Kate Moss, britainiar top-modela.
• 1975 –
  • Ayako Fuchigami, japoniar politikaria, Japoniako prefektura bateko asanblakide hautatutako lehen pertsona transgeneroa.
  • Nozomi Yamago, japoniar futbolari ohia.
• 1976 – America Vera-Zavala, txiletar eta perutar jatorriko suediar politikari eta idazle politikoa.
• 1979 –
  • Aaliyah, estatubatuar abeslari, aktore eta modeloa (h. 2001).
  • Mélanie Joly, kanadar abokatua, politikaria eta estatistikaria.
• 1980 –
  • Noura Erakat, estatubatuar-palestinar ekintzailea, unibertsitateko irakaslea, legelaria eta giza eskubideen abokatua.
  • Lin-Manuel Miranda, estatubatuar musikagilea, kanta-idazlea, antzerkigilea, raperoa eta aktorea.
  • Yuki Tsuchihashi, japoniar futbolari ohia.
• 1981 – Marta Roure, andorratar abeslaria, Eurovision Abesti Lehiaketan katalanez abestu zuen lehen artista.
• 1982 – Su Garrido Pombo, galiziar abeslaria eta musikagilea.
• 1984 – Sergio Pardilla, espainiar txirrindularia.
• 1985 – Pablo Zabaleta, euskal jatorriko argentinar futbolari ohia.
• 1986 –
  • Aija Andrejeva, letoniar abeslaria.
  • Daiki Niwa, japoniar futbolaria.
• 1988 – Iñaki Gómez Goroztieta, mexikar-kanadar atleta, ibilketan aditua.
• 1990 – Owen Wright, australiar surflaria.

Heriotzak

Euskal Herria

• 1895 – Juan Jose Telleria Aiesta, beasaindar musikagilea (j. 1857).
• 1906 – Felipe Arrese Beitia, euskal idazlea (j. 1841).
• 1916 – Juan Bautista Bilbao, bizkaitar idazlea (j. 1887).
• 1928 – Manuel Martinez de Ubago, nafar arkitektoa (j. 1869).
• 1937 – Eladio Zilbeti, nafar politikaria, EAE-ANV alderdiaren bultzatzailea eta Osasuna futbol klubaren sortzaileetako bat, fusilatua (j. 1898).
• 1945 – Jesús Carrera, gipuzkoar buruzagi politiko, sindikalista eta gudaria, Alcalá de Henares (j. 1911).
• 1953 – Santiago Cunchillos Manterola, nafar legegizona eta itzultzailea (j. 1882).
• 1980 – Karlos Saldise, Amnistiaren Aldeko Batzordetako gipuzkoar kidea, Gerra zikinaren biktima (j. 1947).
• 1986 – Jean Cassou, Euskal Herrian jaiotako frantziar idazlea, Parisen (j. 1897).
• 1988 – Tomás Garicano, nafar militar eta politikaria, Madrilen (j. 1910).
• 2002 – Ignazio Urkixo, bizkaitar euskaltzalea eta diplomatikoa (j. 1907).
• 2005 – Edurne Garitazelaia, bizkaitar euskaltzalea,  Arrigorriagan bertako herritarrei euskara klaseak eman zizkien lehen emakumea (j. 1926).
• 2006- Pilar Arostegi, gasteiztar agirizaina, Gasteizko Udal Artxiboko lehenengo emakumezko artxibozaina (j. 1944).
• 2015 –
  • Carlos Aseginolaza, gipuzkoar botanikoa, Euskal Herriko floran aditua (j. 1955).
  • Pello Iguaran, gipuzkoar futbolaria (j. 1940).
  • Josu Uribetxebarria, gipuzkoar ETAkidea (j. 1955).
• 2016 – Sotero Lizarazu, euskal txirrindularia (j. 1919).

Mundua

• 309 – Martzelo I.a, Aita santua.
• 1263 – Shinran, japoniar erlijio-gizon budista (j. 1173).
• 1391 – Muhammad V.a ibn Jusuf, Granadako emirra (j. 1338).
• 1678 – Madeleine de Souvré, Sabléko markesa, frantziar idazlea (j. 1599).
• 1794 – Edward Gibbon, britainiar historialaria, Tazitoren garaitik izan den garrantzitsuena askoren ustez (j. 1737).
• 1866 – Phineas Quimby, estatubatuar sendagilea (j. 1802).
• 1883 – Matilde Díez, espainiar antzerki-aktorea (j. 1818).
• 1886 – Amilcare Ponchielli, italiar musikagilea (j. 1834).
• 1891 – Léo Delibes, frantziar musikagilea (j. 1836).
• 1901 – Arnold Böcklin, suitzar margolari sinbolista (j. 1827).
• 1912 – Georg Heym, alemaniar olerkari espresionista (j. 1887).
• 1942 –
  • Arturo, Connaughteko eta Strathearngo dukea, britainiar printzea, Kanadako gobernadore orokorra (j. 1850).
  • Carole Lombard, Hollywoodeko itzal handiko estatubatuar aktorea (j. 1908).
• 1947 – Piotr Krasnov, errusiar jeneral kosako tsarista (j. 1869).
• 1948 – Augusto Weberbauer, alemaniar naturalista, botanikari eta unibertsitateko irakaslea, XX. mendeko botanikari garrantzitsuenetakoa (j. 1871).
• 1950 – Gustav Krupp von Bohlen und Halbach, alemaniar diplomazialari eta enpresaburua (j. 1870).
• 1957 – Arturo Toscanini, italiar orkestra-zuzendaria (j. 1867).
• 1958 – Sofía Casanova, galiziar kazetaria, korrespontsala eta idazlea (j. 1861).
• 1962 –
  • Frank Hurley, australiar argazkilari eta abenturazalea (j. 1885).
  • Antonio Sagardía, espainiar militarra (j. 1880).
• 1967 – Robert J. Van de Graaff, estatubatuar fisikaria (j. 1901).
• 1971 – Philippe Thys, belgikar txirrindularia (j. 1890).
• 1979 – Fred Elizalde, euskal jatorriko filipinar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. 1907).
• 1980 – Benjamín Palencia, espainiar margolaria (j. 1894).
• 1982 – Ramón José Sender, espainiar idazlea (j. 1901).
• 2000 – Dionisio Gamallo, galiziar idazlea (j. 1914).
• 2001 – Laurent-Désiré Kabila, Kongoko Errepublika Demokratikoko presidentea (j. 1939).
• 2004 – Kalevi Sorsa, Finlandiako lehen ministroa (j. 1930).
• 2005 – Agustín González, espainiar aktorea (j. 1930).
• 2009 – Andrew Wyeth, estatubatuar margolaria (j. 1917).
• 2012 –
  • Gustav Leonhardt, herbehereetar klabezin eta organista eta orkestra-zuzendaria (j. 1928).
  • Carlos Pujol, katalan idazlea eta itzultzailea (j. 1936).
• 2016 – Palmira Julia Tello, espainiar errepublikaren aldeko propagandista eta milizianoa (j. 1920).
• 2017 – Eugene Cernan, estatubatuar astronauta eta militarra (j. 1934).
• 2020 – Christopher Tolkien, J. R. R. Tolkienen semea eta honen lan askoren argitaratzailea (j. 1924).
• 2021 – Phil Spector, estatubatuar musika ekoizle, musikari eta abesti egilea (j. 1939).
• 2022 –
  • Kevin Flynn, irlandar errugbilaria (j. 1939).
  • Hana Horka, kantari txekiarra, Asonance folk-taldeko kidea (j. 1964).
  • Ibrahim Boubacar Keïta, Maliko presidentea (j. 1945).
• 2023 –
  • Vladas Česiūnas, piraguismoan lehiatu zen sobietar eta lituaniar kirolaria (j. 1940).
  • Gina Lollobrigida, italiar aktorea (j. 1927).
  • Lupe Serrano, txiletar balleteko dantzaria eta dantza-irakaslea (j. 1930).

Jaiak eta urteurrenak

• Sehaska egutegiko izendegia: Lexuri eta Markel/Marzel/Martxel.

Jaieguna, ondoko herrietan:

• Bizkaian: Berriz, Mungia.
• Gipuzkoan: Elgoibar, Getaria.
• Nafarroan: Buñuel, Kadreita, Ultzama.

Kanpo estekak